Πρόσφορο: “Tο ψωμί που προσφέρεται στην Θεία Ευχαριστία για να αγιαστεί και να γίνει Σώμα Χριστού ονομάζεται Ευλογία ή Προσφορά ή Πρόσφορο ή Αναφορά ή και σκέτη Λειτουργιά. Πρέπει να ζυμώνεται με επιμέλεια στο σπίτι με πίστη και ευλάβεια.”
Αυτά είναι τα λόγια του Αρχιεπισκόπου Χριστοδούλου και το άρθρο που ακολουθεί περιλαμβάνει τον λόγο του για την προετοιμασία του Πρόσφορου στο σπίτι. Το βίντεο είναι του κ. Κωνσταντίνου Τσαπάρα, που κάνει όλη τη διαδικασία να φαίνεται εφικτή, όμορφη, με σίγουρο αποτέλεσμα.
Πρόσφορο δεν έχω ακόμα ζυμώσει. Στην οικογένειά μου η αδελφή μου έχει αναλάβει με μεγάλη επιτυχία τα τελετουργικά της θρησκείας μας, κάνοντας όλα τα μνημόσυνα για τους αγαπημένους που έχουν φύγει και τις προσευχές υπέρ υγείας για όσους είμαστε ακόμα εδώ.
Παραθέτω παρακάτω αυτούσιο το απόσπασμα του Αρχιεπισκόπου. Στα υλικά και την εκτέλεση καταγράφω τα στοιχεία από τα βίντεο του κ. Τσαπάρα και παραθέτω συνδέσμους και για άλλα σχετικά βίντεο. Μπορείτε να εγγραφείτε στο κανάλι και στην ομάδα viber που έχει δημιουργήσει και να πάρετε απαντήσεις για κάθε πιθανό πρόβλημα που αντιμετωπίσετε μέχρι να μάθετε να κάνετε τέλειο πρόσφορο.
Αρχιεπισκόπου Αθηνών και Πάσης Ελλάδος Χριστοδούλου (†)
Η Θεία Ευχαριστία. Το Μυστήριο των Μυστηρίων – Πώς και πότε πρέπει να κοινωνούμε – Το Αντίδωρο.
Β΄ έκδ. Αθήνα 2007, Αποστολική Διακονία, σελ. 52-62
Όχι μόνο η προσφορά του άρτου και του οίνου τελούσε υπό αυστηρές οπωσδήποτε προϋποθέσεις αλλά και η παρασκευή τους. Και αυτή οφείλει να πληροί ορισμένους βασικούς όρους που εξασφαλίζουν την, βάσει της δογματικής διδασκαλίας μας, αποτύπωση της αποκάλυψης.
Το πρόσφορο είναι προσφορά
Και κατ’ αρχήν θα πρέπει να πούμε πως το ψωμί που προσφέρεται στην Ευχαριστία για να αγιαστεί και να γίνει Σώμα Χριστού ονομάζεται ευλογία ή προσφορά ή πρόσφορο ή αναφορά ή και σκέτη λειτουργιά. Πρέπει να ζυμώνεται με επιμέλεια στο σπίτι. Και όπως δεν γίνονται δεκτοί για να προσφέρουν το Δώρο τους οι πιστοί που παραμένουν στις πτώσεις τους, έτσι και στην παρασκευή του προσφόρου επιβάλλεται να τηρούνται οι βασικές προϋποθέσεις. Δηλαδή, ο άνθρωπος που θα ασχοληθεί με αυτήν οφείλει να είναι πιστός, ευλαβής, μετανοών για τις αμαρτίες του και καθαρός στο σώμα του. Στις μονές ειδικό πρόσωπο αναλαμβάνει να επιτελεί αυτό το διακόνημα (προσφοράρης).
Το πρόσφορο είναι ένζυμο ψωμί
Το πρόσφορο ζυμώνεται με σταρένιο αλεύρι πρώτης ποιότητας. Η Ορθόδοξη Εκκλησία μας δεν χρησιμοποιεί άζυμο άρτο, όπως οι ΡωμαιοΚαθολικοί. Και τούτο διότι τηρεί με ακρίβεια την παράδοση που μας έχουν διασώσει οι θείοι Ευαγγελιστές και μάλιστα ο Ιωάννης. Σύμφωνα με τη διήγηση του, ο Κύριος έφαγε με τους μαθητές Του τον Μυστικό Δείπνο 24 ώρες πριν από το εβραϊκό Πάσχα, στη διάρκεια του οποίου χρησιμοποιούνταν άζυμα. Αυτό σημαίνει ότι ο Κύριος παρέδωσε το μυστήριο της Ευχαριστίας χρησιμοποιώντας ένζυμο ψωμί, από αυτό που έτρωγαν και οι Εβραίοι όλες τις ημέρες του χρόνου, έκτος από την ημέρα του Πάσχα. Άλλωστε και η ΡωμαιοΚαθολική Εκκλησία τη θεωρία περί αζύμου άρτου την πρωτοεμφάνισε κατά τον 11ο αιώνα. Μέχρι τότε χρησιμοποιούσε για τη Θεία Λειτουργία ένζυμο άρτο, όπως και εμείς. Πρόκειται επομένως για νεωτερισμό απόβλητο. Για την παρασκευή του προσφόρου χρησιμοποιείται καθαρό σιτάρι και όχι άλλο δημητριακό (σίκαλις, αραβόσιτος κ.λπ.).
Το πρόσφορο παρασκευάζεται με προζύμι
Ευσεβείς γυναίκες που καταπιάνονται με το ζύμωμα του προσφόρου, συνηθίζουν να «πιάνουν» το προζύμι με βασιλικό από τον Τίμιο Σταυρό, αντί με κοινή μαγιά. Πρόκειται για ευλαβική συνήθεια που προδίδει βαθιά πίστη. Και είναι και αυτό τρανή απόδειξη της ιερότητας της όλης εργασίας, που στηρίζεται πάνω στην θαυματουργούσα πίστη μας. Η διαδικασία της προετοιμασίας του ζυμώματος είναι μεν απλή, όμως επιβάλλεται να συνοδεύεται και από μία ανάλογη προς την ιερότητα του έργου ετοιμασία. Κατά την ώρα επομένως αυτή τηρείται σιγή, γίνεται προσευχή, ανάβεται κερί και καίγεται λιβάνι.
Το πρόσφορο έχει ειδική σφραγίδα
Αφού ετοιμαστεί το προζύμι, ακολουθεί το ζύμωμα σε χώρο καθαρό και σε σκεύη που χρησιμοποιούνται μόνο γι’ αυτό το σκοπό. Προς τούτο, πρέπει να στρωθεί κατάλληλα με λευκή καθαρή πετσέτα το τραπέζι πάνω στο οποίο γίνεται το ζύμωμα, ενώ πάνω στο τραπέζι καίει κερί και θυμίαμα. Η νοικοκυρά που ζυμώνει έχει χέρια καθαρά και ρούχα καθαρά και προσεύχεται κατά την ώρα του ζυμώματος. Όταν τελειώσει το ζύμωμα, θα πλασθεί το στρογγυλό καρβέλι για να τοποθετηθεί επάνω του η σφραγίδα. Το πρόσφορο είναι στρογγυλό. Παλαιότερα, προ της Αλώσεως, χρησιμοποιούνταν τετράγωνα πρόσφορα. Σήμερα είναι στρογγυλά. Συμβολίζουν το «άναρχον» και «ατελεύτητον» του Θεού.
Η σφραγίδα που «πατιέται» επάνω στο ζυμάρι εικονίζει ένα σταυρό. Το κάθετο τμήμα του απαρτίζεται από τρία ισομερή τετράγωνα τεμάχια, καθένα εκ των οποίων εικονίζει σταυρό, και στα τέσσερα άκρα του τα γράμματα ΙΣ-ΧΡ-ΝΙ-ΚΑ (Ιησούς Χριστός Νικά).
Στο οριζόντιο τμήμα του ο σταυρός περιλαμβάνει δύο τετράγωνα εκατέρωθεν του κεντρικού, που εικονίζουν το μεν την Παναγία, σε σχήμα τριγώνου με τα αρχικά Μ Θ (Μήτηρ Θεού), το δε τα 9 τάγματα των αγγέλων σε σχήμα 9 μικρών τριγώνων σε σειρές από τρία τριγωνάκια σε κάθε σειρά.
Οι σφραγίδες αυτές, που είναι ξύλινες και σκαλιστές, κατασκευάζονται βασικά στο Άγιος Όρος ή και σε άλλα μοναστήρια με μεγάλη δεξιοτεχνία. Στο εμπόριο διατίθενται και πλαστικές, που πρέπει να αποφεύγονται ως ευτελείς.
«Όχι δε από σιτάρι μόνον πρέπει οι χριστιανοί να κατασκευάζουν τας προσφοράς του άρτου αλλά και από σιτάρι το πλέον εκλεκτόν, το οποίον με διαφορετικόν τρόπον από το κοινόν ψωμί, πρέπει να το παστρεύουν και να το αλέθουν και να το ζυμώνουν και να το φουρνίζουν, την δε προσφορά του οίνου ήτοι το νάμα, πρέπει να το διαλέγουν και αυτό, όπου να μην είναι ξύδι, ή μούστος, ή πετμέζι ή άλλο τι γέννημα της αμπέλου, αλλά από μόνον κρασί και κρασί καλόν και κόκκινον, διατί το κόκκινον έχει περισσοτέραν αναλογίαν και ομοιότητα με το αίμα, εις το οποίον έχει να μεταβληθή εν τοις μυστηρίοις. Διότι εκείνοι οπού τοιαύτας εκλεκτάς προσφοράς προσφέρουσιν εις τον Θεόν, παρομοιάζουσι με τον ‘Αβελ, του οποίου εδέχθη την θυσίαν ο Κύριος. Όσοι δε, όχι από τα καλύτερα, αλλά από τα κατώτερα προσφέρουσιν εις τον Θεόν, ούτοι με τον Κάϊν παρομοιάζουσι, του οποίου δεν εδέχθη τα δώρα ο Θεός, αλλά τα απεστράφη» (Νικοδήμου Αγιορείτου, Ερμηνεία Η’ κανόνος Θεοφ. Αλεξανδρείας).
Η προσκομιδή
Όταν το πρόσφορο ψηθεί στο φούρνο, τυλίγεται σε καθαρή πετσέτα και έτσι προσφέρεται στον ιερέα για τη θεία Λειτουργία. Τουλάχιστον δύο πρόσφορα χρειάζονται για κάθε θεία Λειτουργία, κατά τον Αγιο Νικόδημο τον Αγιορείτη. Από το ένα θα εξαχθεί μόνο ο Αμνός και από το άλλο οι υπόλοιπες μερίδες (Πηδάλιον, σ. 83).
Από το πρόσφορο ο Ιερεύς θα «προσκομίσει», δηλαδή θα κόψει με την αγία Λόγχη, πέντε συνολικά τεμάχια:
- Το πρώτο είναι το κεντρικό τετράγωνο στο σταυρικό σχήμα που περιγράψαμε. Αυτό εξάγεται με προσοχή και συμβολίζει τον Αμνό, δηλαδή τον Ιησού Χριστό. Ο Αμνός τοποθετείται από τον λειτουργό ιερέα πάνω στο Αγ. Δισκάριο και στο μέσον αυτού.
- Ακολουθεί η εξαγωγή της «μερίδος» της Θεοτόκου. Ο ιερεύς κόβει το τρίγωνο από το αριστερό μέρος του προσφόρου και το τοποθετεί στα δεξιά του Αμνού, πάνω στο Αγ. Δισκάριο.
- Έπειτα κόβονται οι «μερίδες» των Αγγέλων, 9 τον αριθμό, που βρίσκονται στα δεξιά του προσφόρου, και τοποθετούνται στο αριστερό του Αμνού και αυτές χωριστά μία μία πάνω στο Αγ. Δισκάριο.
- Τέλος κόβονται και άλλα δύο τεμάχια, το ένα για τη μνημόνευση των ζώντων και
- το άλλο για την μνημόνευση των κεκοιμημένων. Δηλαδή ο ιερεύς προετοιμάζοντας την πρόθεση, μνημονεύει τα ονόματα που του δίνουν οι πιστοί ή ονόματα που ο ίδιος γνωρίζει βγάζοντας από κάθε τεμάχιο, ανάλογα με τη μνημόνευση ζώντων ή κεκοιμημένων, ένα ψιχουλάκι που συμβολίζει την ψυχή του μνημονευόμενου προσώπου.
Τα ψιχουλάκια αυτά τοποθετούνται εμπρός από τον Αμνό σε δύο σωρούς εκατέρωθεν, ενώ στη μέση και ανάμεσα σ’ αυτούς τοποθετείται η «μερίδα» του Επισκόπου του τόπου όπου τελείται η Θεία Ευχαριστία και τέλος εκείνη του ιερουργούντος ιερέως.
Κανονικά πρέπει να χρησιμοποιείται κάθε φορά ένας άρτος για την Προσκομιδή. Από αυτόν εξάγονται και τα 5 τεμάχια που αναφέραμε πιο πάνω. Άλλωστε από την αρχαιότητα παραλάβαμε έναν άρτο να προσκομίζουμε, αφού, κατά τον Απόστολο Παύλο: «τον άρτο ον κλώμεν (τεμαχίζουμε) ουχί κοινωνία του σώματος του Χριστού εστίν; ότι εις άρτος, εν σώμα οι πολλοί εσμέν. Οι γαρ πάντες εκ του ενός άρτου μετέχομεν». Και κατά τους βυζαντινούς χρόνους ένας άρτος προσφερόταν και χρησιμοποιούνταν. Πολύ αργότερα αναφάνηκε η συνήθεια να χρησιμοποιούνται 5 άρτοι, ώστε από τον καθένα να εξάγεται καθένα από τα 5 τεμάχια που τοποθετούνται πάνω στο Αγ. Δισκάριο.
Πάντως ο Άγ. Νικόδημος ο Αγιορείτης διδάσκει, όπως είπαμε πιο πάνω, ότι ο Αμνός πρέπει μόνος αυτός να εξάγεται από ένα πρόσφορο και όλα τα άλλα κομμάτια από άλλο η από άλλα. Τούτο δε για να κοπεί το υπόλοιπο του προσφόρου από το οποίο εξήχθη ο Αμνός, σε Αντίδωρο, που δικαιούνται να φάνε μόνο οι πιστοί και μόνο μέσα στην εκκλησία (βλ. Πηδάλιον, σ. 681 – 682).
Μόνο ο Αμνός στη Θεία Κοινωνία ..ως εις έμψυχος δια μέσου της ζύμης..
Από όλα τα κομμάτια που έχουν τοποθετηθεί επί του Αγ. Δισκαρίου, μόνο το κεντρικό, δηλαδή ο Αμνός, γίνεται με την επίκληση του Αγ. Πνεύματος Σώμα Χρίστου. Τα άλλα απλώς εξαγιάζονται και ευλογούνται. Γι’ αυτό και δεν τοποθετούνται μέσα στο Αγ. Ποτήριο αναμειγνυόμενα με το Αίμα του Κυρίου, όταν πρόκειται να γίνει η θεία Κοινωνία των πιστών. Η θεία Κοινωνία περιέχει μόνο τον Αμνό εμβαπτισμένο εντός του αγίου Αίματος.
«Ο άρτος λοιπόν είναι ένζυμος, επειδή είναι ως εις έμψυχος δια μέσου της ζύμης και αληθινά τέλειος· μαρτυρεί δε αυτός ότι το πρόσλημμα, ήτοι το σώμα το οποίον ο λόγος του Θεού προσέλαβεν, ήτο τέλειον και αυτός ο Κύριος ημών σαρξ εγένετο χωρίς να αλλοιωθή και ήτο με ψυχήν λογικήν και νοεράν, όταν προσέλαβε την ανθρωπότητα και ότι ήτο τέλειος άνθρωπος, δια να αναπλάση και εμέ ολόκληρον.
Τρία δε τινά πράγματα είναι εντός αυτού του άρτου, δια τα τρία μέρη, τα οποία έχει η ψυχή και δια την τιμήν της Αγίας Τριάδος. Άλευρον ομού με ζύμην, η οποία δηλοί την ψυχήν· και νερόν, το οποίον δηλοί το βάπτισμα · και άλας, όπερ σημαίνει τον νουν και την διδασκαλίαν του Θεού Λόγου, ο οποίος είπε προς τους μαθητάς “Ύμείς εστέ το άλας της γης”… Εψημένος δε είναι ο άρτος εις πυράν, ότι Θεός ων όλος ηνώθη με ημάς και μας μετέδωκεν από την δύναμιν και ενέργειάν Του ή δια να είπω κάλλιον ηνώθη όλος με όλην την ιδικήν μας πρώτην αρχήν» (Συμεών Θεσ/κης, Περί της ιεράς τελετής της θείας Λειτουργίας, Κεφ. Θ’ ).
Είναι μέγα και ιερό το έργο της παρασκευής του προσφόρου. Ανήκει στα ευλαβή έργα των ευλαβικών γυναικών, που όμως σήμερα όλο και περισσότερο σπανίζουν. Στις πόλεις βρίσκονται πάντοτε μεταξύ των ενοριτισσών γυναίκες που έχουν τη διάθεση να ασχοληθούν με το ζύμωμα του προσφόρου. Στα χωριά είναι πολύ δύσκολο να βρεθούν τέτοιες γυναίκες. Και οι ιερείς αναγκάζονται να χρησιμοποιούν για τη θεία Ευχαριστία ψωμί του φούρνου ή πρόσφορο ζυμωμένο από τον φούρναρη. Φτάσαμε στο σημείο ούτε οι πρεσβυτέρες να ασχολούνται με το έργο αυτό. Και όμως η Εκκλησία ανέκαθεν έδωσε μεγάλη προσοχή και σ’ αυτό. Αλλωστε είναι αυτονόητο πόσο ιερό είναι το έργο της παρασκευής των Δώρων που προσφέρονται για να τελεσθεί το μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας.
Οι χριστιανοί και οι χριστιανές μας πρέπει να γνωρίζουν ότι ο ιερεύς δέεται σε κάθε Θεία Λειτουργία υπέρ εκείνων που προσέφεραν τα Δώρα και «υπέρ ων και έφ’ οίς αυτά προσεκόμισαν». Εύχεται για τις οικογένειες τους, για τα παιδιά τους καθώς και για εκείνους, ζώντες και κεκοιμημένους, υπέρ των οποίων τα προσέφεραν. Στα βυζαντινά χρόνια τα Δώρα τα προσέφερε ο αυτοκράτορας. Σήμερα το δικαίωμα αυτό το έχουν υπό προϋποθέσεις όλοι οι πιστοί. Είναι κρίμα όμως να παρατηρείται απροθυμία για άσκηση του.
Η ετοιμασία του Προσφόρου
Την περίοδο της Μ. Εβδομάδος οι πιστοί ετοιμάζουν και προσφέρουν στην εκκλησία το πρόσφορο, την Μ. Πέμπτη το πρωί για την λειτουργία που τελείται εις ανάμνηση της παράδοσης των Φρικτών Μυστηρίων, το Μ. Σάββατο το πρωί κατά τη λειτουργία του Μ. Βασιλείου που συνοδεύει τον Εσπερινό της Αναστάσεως και την Κυριακή του Πάσχα για την τέλεση της Αναστάσιμης θείας Λειτουργίας.
Δείτε, επίσης, από τα βίντεο του κ. Τσαπάρα που ακολουθούν:
Πως κάνουμε το προζύμι του βασιλικού, που γίνεται στις 14 Σεπτεμβρίου
Πως αναπιάνουμε το προζύμι μια μέρα πριν κάνουμε τα πρόσφορα
Πως ετοιμάζουμε πρόσφορο με 500γρ αλεύρι
Μεγέθη ταψιών και σφραγιδών
Επειδή η συνταγή που ακολουθεί έχει λίγο προζύμι – για να δώσει πρόσφορο με ψίχα συμπαγή, πυκνή υφή, χωρίς τρύπες και ελάχιστα ψίχουλα όταν κόβεται – χρειάζεται πολλές ώρες αργού φουσκώματος.
Συνταγή:
H συνταγή αυτή έχει λίγο προζύμι για να δώσει πρόσφορο με ψίχα συμπαγή, πυκνή υφή, χωρίς τρύπες και ελάχιστα ψίχουλα όταν κόβεται. Xρειάζεται πολλές ώρες αργού φουσκώματος.
Υλικά
1 κιλό αλεύρι σκληρό
500ml νερό χλιαρό
50γρ προζύμι βασιλικού (1 κουταλιά σούπας)
1 κουταλιά γλυκού αλάτι ψιλό
Μέθοδος
Αν θέλετε να μάθετε πως πρέπει να αναπιάσετε το προζύμι, μια μέρα πριν το ζύμωμα, δείτε το βίντεο.
Πριν αρχίσουμε θυμιάζουμε τα υλικά σταυροειδώς τρεις φορές λέγοντας: Εις το όνομα του Πατρός και του Υιού και του Αγίου Πνεύματος και στη συνέχεια διαβάζουμε τους Χαιρετισμούς στη Παναγία έχοντας αναμμένο ένα καθαρό κεράκι.
Βάζουμε σε μια λεκάνη το αλεύρι. Προσθέτουμε το προζύμι, το αλάτι και το νερό στο κέντρο του αλευριού. Ενώνουμε τα υλικά σε ζύμη και αρχίζουμε να ζυμώνουμε με διπλώματα αρχικά μέσα στο μπολ και μετά ζυμώνουμε πάνω στον πάγκο. Η ζύμη πρέπει να είναι σφιχτή. Ο τρόπος ζυμώματος παρουσιάζεται εξαιρετικά στο βίντεο.
Καλά ζυμωμένη ζύμη σημαίνει:
1. Εξωτερική και εσωτερική ομοιογένεια
2. Ζύμη λεία σαν το μάρμαρο
3. Λαμπερή, μαλακή, ελαστική.
Δίνουμε στρογγυλό σχήμα, απόλυτα λείο χωρίς ρυτίδες, πριν βάλουμε τη ζύμη στο ταψάκι με 3 τρόπους που παρουσιάζει ο κ. Τσαπάρας (βίντεο 8:45).
Αν κάνουμε πρόσφορο με 1 κιλό αλεύρι, χρησιμοποιούμε αλουμινένιο ταψί 20 εκ. με ψηλά τοιχώματα 5.5εκ. ειδικό για πρόσφορο. Η συνηθισμένη πρακτική είναι να μοιράζουμε τη ζύμη σε δύο ίσα μέρη και να ετοιμάζουμε τα δύο πρόσφορα που πρέπει να πάμε στην εκκλησία. Σ’αυτήν την περίπτωση χρησιμοποιούμε δύο αλουμινένια ταψάκια των 16εκ. διαμέτρου.
Τα ανοξείδωτα ταψιά δεν κάνουν ομοιόμορφο ψήσιμο.
Όταν τοποθετήσουμε τη ζύμη στο ταψί, πριν να σφραγίσουμε, καλύπτομε με σελοφάν ολόκληρο το ταψί και το αφήνουμε να ηρεμήσει για 10΄περίπου. Τότε το ζυμάρι δέχεται το βύθισμα της σφραγίδας καλύτερα.
Πατάμε την σφραγίδα στο ζυμάρι, να βυθιστεί όλο το ύψος της, 2 εκ. Δείτε τον τρόπο κεντραρίσματος, τοποθέτησης και αφαίρεσης της σφραγίδας στο 11:36. Δεν χρειάζεται αλεύρωμα η σφραγίδα.
Το ευκρινές αποτύπωμα της σφραγίδας στο πρόσφορο εξαρτάται τόσο από την ποιότητα της σφραγίδας, τον καλό χειρισμό της, όσο από την επιφάνεια της ζύμης. Προτιμούμε σφραγίδα ξύλινη με βαθύ χάραγμα των παραστάσεων. Η ζύμη που θα δεχθεί το σφράγισμα πρέπει να έχει ζυμωθεί πολύ καλά.
Κάνουμε τα 12 τρυπήματα με ξύλινο καλαμάκι ταυτόχρονα με την προσευχή, όπως καθοδηγεί το βίντεο. Με ελαφρά βρεγμένο πινέλο, υγραίνουμε την σφραγίδα και περιμετρικά το τοίχωμα.
Σκεπάζουμε το πρόσφορο με καθαρή, ειδικά για το σκοπό αυτό, πετσέτα ή με αναποδογυρισμένο μπολ κατάλληλου μεγέθους και το αφήνουμε όσο χρόνο χρειαστεί για να ψηλώσει η σφραγίδα στο ίδιο επίπεδο με τα πλαϊνά του ψωμιού.
Τα πρόσφορα με 500γρ αλεύρι και 25γρ προζύμι χρειάζονται 8 ώρες.
Ψήνουμε σε προθερμασμένο φούρνο 170βαθμών αντιστάσεις, στην 1η θέση του φούρνου, για 30 λεπτά μέχρι να ροδίσει. Μετά το σκεπάζουμε με διπλό τσαλακωμένο αλουμινόχαρτο ανεβάζουμε τη θερμοκρασία στους 180 βαθμούς και συνεχίζουμε το ψήσιμο για μιάμιση ακόμα ώρα.
Αμέσως μόλις βγεί από το φούρνο αλείφουμε την επιφάνεια με πινέλο βρεγμένο σε νερό, για να γυαλίσει.
tastefull.gr
