Μπορεί οι πολεμικές συγκρούσεις στη Συρία και στο Ιράκ να περιορίστηκαν και η απειλή του Ισλαμικού Κράτους να έχει αμβυνθεί, όμως στη ρευστή μεταπολεμική πραγματικότητα, με το ισλάμ σε πρωτοφανή θέση ισχύος και τα γεωπολιτικά παιχνίδια σε πλήρη εξέλιξη, το μέλλον για τους δοκιμαζόμενους χριστιανικούς πληθυσμούς της Μέσης Ανατολής μόνο ευοίωνο δεν προοιωνίζεται.

Παραμονές Χριστουγέννων, άγιες ημέρες των απανταχού χριστιανών, δύο πανεπιστημιακοί, ο καθηγητής των Αβρααμικών Σπουδών στο Κέμπριτζ της Μεγάλης Βρετανίας Γκαρθ Φόουντεν και ο ομόλογός του (ομότιμος πλέον) των Ελληνοαραβικών Σπουδών στο Γέιλ των ΗΠΑ Δημήτρης Γούτας, μιλούν στην «Κ» για την τύχη των χριστιανικών κοινοτήτων στη Μέση Ανατολή και στη Μεσοποταμία. Και δεν εμφανίζονται αισιόδοξοι. Θεωρούν τους χριστιανούς στη γη της Βίβλου ακούσια πιόνια στη μεγάλη γεωπολιτική σκακιέρα και τη χριστιανική Δύση κυρίως υπαίτια για το δράμα τους.

– Πώς βλέπετε το μέλλον των χριστιανικών πληθυσμών στη μεταπολεμική Μέση Ανατολή; Το διαμορφούμενο στάτους εγγυάται την ασφάλεια και τα θρησκευτικά τους δικαιώματα;

Γκαρθ Φόουντεν: Δεν νομίζω ότι μπορεί να υπάρξουν για τους χριστιανούς εγγυήσεις. Ολα είναι στα χέρια των μεγάλων δυνάμεων, των Ιρανών από τη μια και από την άλλη των Αμερικανών, είναι και η Ρωσία και η Τουρκία στο παιχνίδι. Και όλοι κάνουν ό,τι θέλουν στη βάση των συμφερόντων τους. Βλέπουμε φοβερούς παραλληλισμούς με την αρχαιότητα και ειδικά με τη Σασανιδική εποχή, τον 3ο και τον 7ο αιώνα, όταν το Ιράν προσπαθούσε να επεκταθεί στη Μεσόγειο Θάλασσα. Σήμερα διαπιστώνουμε ότι επιχειρείται κάτι παρόμοιο και στην Αραβία και στον Λίβανο, στη Συρία, στο Ιράκ. Ο ιρανικός παράγοντας είναι σε πολύ ισχυρή θέση αυτή τη στιγμή και προσπαθεί να φτιάξει ένα ιρανικό τόξο, ένα σιιτικό τόξο, εκμεταλλευόμενο τις σιιτικές κοινότητες του Λιβάνου, της Υεμένης, του Ιράκ βεβαίως και της Συρίας κ.λπ. Αυτό δεν διαμηνύει κάτι αισιόδοξο για την επιβίωση των χριστιανών.

– Εσείς, κ. Γούτα, είστε αισιόδοξος ότι ο χριστιανικός πολιτισμός θ’ ανθίσει και πάλι;

Δημήτρης Γούτας: Μάλλον όχι, η κατάσταση είναι πολύ ασταθής και διαμορφώνεται ανάλογα με το πού φυσάει ο άνεμος. Οι δυνάμεις των ισχυρών παικτών θα μεταχειριστούν οποιοδήποτε μέσο μπορούν για να πάρουν μια καλύτερη θέση στη μεγάλη γεωπολιτική σκακιέρα στην περιοχή. Σε ένα τέτοιο περιβάλλον οι χριστιανικές μειονότητες είναι και αυτές ένα από τα «στρατιωτάκια», οπότε δεν μπορεί να έχεις βεβαιότητα στο τι θα συμβεί.

Γκ. Φ.: Η φυγή των χριστιανών υπήρξε μεγάλη. Εξ όσων γνωρίζουμε δεν υπάρχουν πλέον στο Χαλέπι συμπαγείς χριστιανικές κοινότητες, έχουν φύγει προς την Ευρώπη και κυρίως προς τη Βηρυτό. Η εικόνα παραμένει ασαφής. Στη Συρία το κράτος έχει διαλυθεί και οι συνθήκες επιβίωσης είναι πάρα πολύ αρνητικές. Το Ιράκ σπαράσσεται στον νότο από αιματηρές ταραχές, γίνονται φοβέρες φασαρίες και είναι όλα ρευστά. Το μόνο μέρος όπου εξακολουθεί να υπάρχει πλέον μια πάρα πολύ μεγάλη και συμπαγής χριστιανική μειονότητα, είναι η Αίγυπτος. Αλλά και εκεί η ισχύς υπερβάλλεται από τους ίδιους τους χριστιανούς και υποβαθμίζεται από την κρατική εξουσία. Δεν ξέρουμε δηλαδή πόσοι ακριβώς είναι οι χριστιανοί. Είναι δέκα εκατομμύρια που λένε οι κόπτες ή πέντε εκατομμύρια που ισχυρίζεται ο πρόεδρος Σίσι; Σε κάθε περίπτωση μόνο στην Αίγυπτο υπάρχει μια πολύ συμπαγής κοινότητα, η οποία δεν θα έπρεπε να κινδυνεύει, αλλά βλέπουμε ότι και εκεί οι χριστιανοί διακατέχονται και δικαίως από μια τρομερή ανασφάλεια.

– Η χριστιανική Δύση νομίζετε ότι έκανε το χρέος της σε αυτή τη δοκιμασία των αδελφών της Ανατολής;

Δ. Γ.: Καθόλου, ο Μπους έδωσε το Ιράκ στους σιίτες οι οποίοι προσπαθούσαν να έρθουν στην εξουσία από τον 10ο αιώνα και δεν τα κατάφεραν στη διαμάχη με τους σουνίτες. Και τώρα, ξαφνικά, δέκα αιώνες μετά έρχεται ο Μπους, διώχνει τους σουνίτες και δίνει την εξουσία (σ.σ. γελάει) στους σιίτες. Βεβαίως το Ιράν εκμεταλλεύθηκε αυτή την κατάσταση και έφθασε σε θέση ισχύος. Οπότε οι άλλες μειονότητες εκεί πέρα, θρησκευτικές και μη έπεσαν θύματα, χρησιμοποιήθηκαν και θα εξακολουθήσουν να χρησιμοποιούνται ως πιόνια στη σκακιέρα ανάλογα με το πώς θα πάει το ρεύμα.

Εξετάζοντας γεωπολιτικά και οικονομικά την όλη υπόθεση βλέπω ότι οι χριστιανοί της Δύσης, καθολικοί και προτεστάντες, δεν ενδιαφέρονται για τους χριστιανούς της Μέσης Ανατολής καθόλου. Κανείς δεν μιλάει για τη συρρίκνωση του χριστιανικού στοιχείου στην Παλαιστίνη όπου ο χριστιανικός πληθυσμός, ορθόδοξος κυρίως, έχει μειωθεί κατά 50%. Εχουμε τη δραματική μείωση των πληθυσμών στο Ιράκ στη Συρία, όλα αυτά ως αποτέλεσμα των πολέμων που ξεκίνησαν οι Αμερικανοί. Δεν καίγεται καρφί στους Αμερικανούς ότι χάνονται αυτοί οι χριστιανικοί πληθυσμοί εκεί πέρα, αυτοί συνεχίζουν τον χαβά τους. Οπότε, επαναλαμβάνω, δεν βλέπω καθόλου ρόδινο το μέλλον, αλλά ας μην στεναχωριόμαστε γιατί εμείς είμαστε υπαίτιοι γι’ αυτό. Επομένως, πρέπει να δούμε και εμείς τις ευθύνες μας. Οι Δυτικοί που θα έπρεπε να ενδιαφέρονται για την τύχη τους όχι μόνο δεν το κάνουν, αλλά είναι οι πραγματικοί υπαίτιοι και για τα δεινά τους.

Ο καθηγητής Ελληνοαραβικών Σπουδών στο Γέιλ Δημήτρης Γούτας και ο καθηγητής Αβρααμικών Σπουδών στο Κέμπριτζ Γκαρθ Φόουντεν.

– Είχε θρησκευτικές διαστάσεις αυτή η πολεμική σύγκρουση στη Μέση Ανατολή;

Δ. Γ.: Ελαβε και θρησκευτικές διαστάσεις, καθώς οι μουσουλμάνοι που αισθάνθηκαν ότι στο Ιράκ βρίσκονται υπό κατοχή, πλέον ως προσφορότερο τρόπο συσπείρωσης και άμυνας βρήκαν τη θρησκεία. Η πολιτική διένεξη εξελίχθηκε αναγκαστικά σε θρησκευτική. Ο Μπους γκρέμισε όλο το σύστημα των σουνιτών και του Σαντάμ, κατεδάφισε τον στρατό τους, έδωσε στους σιίτες την εξουσία. Και τι έγινε λοιπόν; Ενα κομμάτι του σουνιτικού στρατού του Σαντάμ έφτιαξε το ISIS και ένα κομμάτι του σουνιτικού πληθυσμού αισθάνθηκε την ανάγκη να αμυνθεί απέναντι στην επέλαση των Αμερικανών. Τα αποτελέσματα γνωστά. Δημιουργήθηκε η θρησκευτική διένεξη σουνιτών-σιιτών χωρίς να υπάρχουν γηγενείς λόγοι, και προκλήθηκαν συσπειρώσεις σε θρησκευτική βάση. Οι Ιρανοί σιίτες μπήκαν στο Ιράκ, ενεπλάκησαν στην Υεμένη, η Χεζμπολάχ είναι δικό τους παιδί, στη Συρία βοήθησαν στρατιωτικά τον Ασαντ που και αυτός είναι σιίτης Αλεβίτης. Από το τίποτα η πολιτική αυτή σύρραξη έλαβε και θρησκευτικά χαρακτηριστικά. Ηταν ο μόνος τρόπος άμυνας που είχαν οι πληθυσμοί εκεί απέναντι στην επέλαση των Αμερικανών.

– Από τους πρόσφατους πολέμους το σιιτικό Ισλάμ βγαίνει ενισχυμένο. Συνιστά αυτό επιπλέον απειλή για τους χριστιανικούς πληθυσμούς ή μπορεί να έχουν καλύτερη αντιμετώπιση από ό,τι θα είχαν με σουνιτική κυριαρχία;

Γκ. Φ.: Κοιτάξτε, στο σιιτικό Ιράν οι χριστιανοί είναι σε μια ασφαλή θέση. Δεν υποφέρουν από το ιρανικό καθεστώς και βρίσκονται σε καλύτερη θέση για παράδειγμα από τους ζωροάστρες, που είναι πολύ πιο λίγοι και καταφρονούνται από το Ισλάμ γιατί δεν αναφέρονται στο Κοράνι ως λαός της Βίβλου. Σε αντίθεση με τους χριστιανούς αναφέρονται και προστατεύονται, όπως και οι Εβραίοι. Πάλι τονίζω ότι μιλάω θεωρητικά, αλλά δεν βλέπω τον λόγο να κινδυνεύουν ιδιαίτερα οι χριστιανοί από αυτή τη σιιτική ηγεμονία. Θα δούμε όμως.

Δ. Γ.: Οχι, δεν νομίζω, γιατί και ιστορικά δεν έχουμε τέτοιες αποδείξεις, σε αντίθεση με τους σουνίτες που προσπαθούσαν να μειώσουν τη θρησκευτική χριστιανική παρουσία σε όλα τα επίπεδα, θρησκευτικό πολιτισμικό, κ.α. Οι σιίτες δεν είχαν τέτοιες τάσεις, είναι πιο ανεκτικοί σ’ αυτά τα θέματα από τους σουνίτες. Οπως τώρα στον Λίβανο, όπου παίζεται σκληρό παιχνίδι, από τη μια οι σιίτες, από την άλλη οι σουνίτες και κάπου στη μέση οι χριστιανοί, πολλές χριστιανικές μειονότητες υποστηρίζουν τη Χεζμπολάχ. Οπωσδήποτε οι ορθόδοξοι αλλά και οι μαρωνίτες θέλοντας και μη γιατί η Χεζμπολάχ μάχεται για την ανεξαρτησία του Λιβάνου για να μην τεθεί υπό ισραηλινή κατοχή.

– Eχουμε εικόνα για τις καταστροφές που υπέστησαν τα χριστιανικά μνημεία; Xάθηκαν κειμήλια;

Γκ. Φ.: Είχαμε προβλέψει με την έναρξη του πολέμου ότι κάτι τέτοιο μπορεί να γίνει και είχαμε καταβάλει μεγάλη προσπάθεια ειδικά στο βόρειο Ιράκ ώστε να καταγραφούν χειρόγραφα. Υπάρχουν χειρόγραφα που έχουν σκαναριστεί, καταγραφεί. Ενα σημαντικό κομμάτι αυτού του πλούτου έχει σωθεί με αυτή τη μορφή. Στο Χαλέπι στη Συρία, για παράδειγμα, υπήρχε ένα μοναδικό χειρόγραφο του Μιχαήλ του Σύρου, ιστορικού χρονογράφου του 13ου αιώνα, το οποίο ήταν μία από τις βασικές μας πηγές για την ιστορία του χριστιανισμού της Μέσης Ανατολής στην ύστερη αρχαιότητα και την προ ισλάμ εποχή. Ενα πολύ όμορφο χειρόγραφο, το οποίο είχα την τύχη να δω το 1996. Το είχαν σε ασφαλές μέρος σε μια εκκλησία, που ανοίγει με τρία διαφορετικά κλειδιά, όπως στις θυρίδες στις τράπεζες. Το χειρόγραφο αυτό φωτογραφήθηκε και εκδόθηκε στις ΗΠΑ. Αυτό σώθηκε με αυτή τη μορφή, το τι έγινε το πρωτότυπο δεν γνωρίζουμε.

Μπορεί να το πήγαν στη Βηρυτό, ίσως κάπου αλλού. Ενα σημαντικό κομμάτι αυτού του πλούτου έχει σωθεί υπό κάποια μορφή. Το άλλο σημαντικό που πρέπει να τονιστεί είναι ότι πάρα πολλοί άνθρωποι χριστιανοί έχουν φύγει και έχουν εγκατασταθεί στην Ευρώπη και στην Αμερική όπου έχουν φτιάξει εκκλησίες και μοναστήρια. Στην Ολλανδία για παράδειγμα ίδρυσαν μοναστήρι Συροορθοδόξων. Συνεισφέρουν σημαντικά στο επιστημονικό επίπεδο, όπου πλέον δεν ασχολούνται μόνο Ευρωπαίοι, γιατί μπαίνουν στην επιστήμη, στην έρευνα, άνθρωποι που ήρθαν από τη Μέση Ανατολή, έχουν ένα υπόβαθρο και ξέρουν πάρα πολύ καλά τις γλώσσες της περιοχής. Μελετούν τη δική τους παράδοση και ενδεχομένως να μην είχε συμβεί αυτό εάν οι κοινότητές τους δεν βρίσκονταν υπό πίεση.

Οι θαρραλέοι Ελληνες της Μοζαμβίκης που έσωσαν δύο εκκλησίες

Οταν μετά την αποχώρηση των Πορτογάλων το μαρξιστικό καθεστώς που εγκαταστάθηκε στην ανεξάρτητη πλέον Μοζαμβίκη κρατικοποίησε τα πάντα στη χώρα, στο στόχαστρό του μπήκαν και οι ελληνορθόδοξες εκκλησίες. Στη μακρινή αυτή χώρα της υποσαχάριας Αφρικής δεν είχαν απομείνει παρά μόνο ελάχιστοι Ελληνες από τις 2.500 που ζούσαν εκεί, αρμονικά με τους ντόπιους πριν από την ανεξαρτησία –με τη συντριπτική πλειονότητα να την έχει εγκαταλείψει υπό τον φόβο εμφυλίου πολέμου–, και που ασκούσαν τα θρησκευτικά τους καθήκοντα σε δύο όλες κι όλες εκκλησίες.

Η 78χρονη σήμερα Μαρία Τσιχλάκη και ο σύζυγός της Γιώργος, τότε επίτιμος πρόξενος της Ελλάδας, υπερασπίστηκαν με αυταπάρνηση –και τελικά διέσωσαν– τις δύο εκκλησίες, τις οποίες επιχείρησε το καθεστώς να κλείσει.

«Είχαμε δύο εκκλησίες, στην πρωτεύουσα Μαπούτο των Ταξιαρχών και της Αγίας Τριάδος που είναι και η πιο παλιά ελληνορθόδοξη στην υποσαχάρια Αφρική, στην πόλη Μπαΐρα. Τις είχαν χτίσει Ελληνες και κινδυνέψαμε να μας τις πάρουν», αφηγήθηκε στην «Κ» με αφορμή τη βράβευσή της πρόσφατα στην Αθήνα από τη Γενική Γραμματεία Απόδημου Ελληνισμού.

«Στο Μαπούτο ήθελαν να την κάνουν σινεμά. Παλέψαμε. Αλλά μας πήραν το “Αθήναιον” που ήταν η λέσχη των Ελλήνων και το ονόμασαν “παλάτι των γραμμάτων”. Μια μέρα ήρθε η αστυνομία και επιχείρησε να σπάσει τις πόρτες της εκκλησίας. Τρέξαμε με τον σύζυγό μου να τους εμποδίσουμε. Εκείνος μπήκε μπροστά και τους είπε ότι θα σπάσουν την πόρτα μόνο εάν τον σκοτώσουν. Δεν τόλμησαν λόγω της διπλωματικής του ιδιότητας. Εκοψαν όμως το ηλεκτρικό ρεύμα και το νερό. Σφράγισαν την κεντρική πόρτα και δεν μας επέτρεπαν να εκκλησιαστούμε και έτσι αναγκαζόμασταν να μπαίνουμε από μια μικρή άλλη πόρτα από τα πλάγια για ν’ ανάψουμε ένα κερί. Η κατάσταση ήταν δύσκολη. Στην Μπαΐρα την εκκλησία υπερασπίστηκε ένας άλλος σπουδαίος άνθρωπος ο κ. Μαυρής, ο οποίος παρότι είχε ένα πόδι πήγαινε καθημερινά εκεί στηριζόμενος σε δεκανίκια και τη φρουρούσε. Τελικά τις σώσαμε και είμαστε περήφανοι ως χριστιανοί γι’ αυτό».

Σήμερα οι χριστιανοί ασκούν απρόσκοπτα τα θρησκευτικά τους καθήκοντα, αλλά στη χώρα έχουν αρχίσει να συσσωρεύονται σύννεφα του ισλαμικού εξτρεμισμού, όχι άσχετα με το πετρέλαιο και τα διαμάντια. Οπως λέει η κ. Τσιχλάκη, η οποία εξακολουθεί να ζει στο Μαπούτο, στη βόρεια Μοζαμβίκη έχουν αρχίσει οι συγκρούσεις του στρατού με δυνάμεις τζιχαντιστών που επιδίδονται σε σφαγές. «Υπάρχει πρόβλημα στις επαρχίες που συνορεύουν με την Τανζανία όπου έχουμε τζιχάντ. Από τότε που βρήκαν πετρέλαιο και αέριο άρχισαν συγκρούσεις. Μέχρι τότε ήταν ήσυχα. Οι μουσουλμάνοι στο κέντρο και στον νότο είναι ήσυχοι, γίνονται ακόμα και γάμοι μεταξύ χριστιανών και μουσουλμάνων. Τώρα όμως αρχίζουν και αγριεύουν οι μουσουλμάνοι. Διακυβεύονται συμφέροντα.

Υπάρχουν πολλοί Κινέζοι που έχουν αγοράσει σχεδόν τη μισή Μοζαμβίκη, οι Ρώσοι είναι εκεί από την αρχή της ανεξαρτησίας αλλά έχουν χάσει έδαφος από τους Κινέζους. Από τότε που το φυσικό αέριο πέρασε στους Αμερικανούς και βρέθηκαν και διαμάντια άρχισε το τζιχάντ. Οι εκκλησίες μας πάντως λειτουργούν κανονικά. Ελληνες χριστιανοί από τους παλιούς είμαστε γύρω στα εξήντα άτομα, υπάρχουν όμως πολλοί ντόπιοι. Εχουμε δεσπότη Ελληνα και ιερείς Μοζαμβικανούς. Υπάρχει φτώχεια και πείνα, ενώ έχουν αρχίσει και επιθέσεις εναντίον των χριστιανών, τώρα έχει γεμίσει η Μοζαμβίκη με τζαμιά. Εχουν μπει δυνατά η Τουρκία, που έχει χτίσει σχολεία, και η Σαουδική Αραβία».