Μία χώρα υπάρχει στον κόσµο, το Όρος Άθως, είπε ο Βυζαντινός χρονογράφος Γρηγοράς.
Το Άγιον Όρος, τόπος στον οποίον ο χρόνος συνετρίβη. Παρελθόν και παρόν συναντώνται εις µίαν υπερκόσµιον πραγµατικότητα, τον Ορθόδοξον Μοναχισµόν. Μεγάλες προσωπικότητες έζησαν εδώ και δηµιουργήσαν ένα λαµπρό µουσικό έργο.
Σπάνια χειρόγραφα βρέθηκαν στις Ιερές Μονές του Αγίου Όρους. Μουσικά όργανα και πρόσωπα εσώθηκαν σε κώδικες και τοιχογραφίες. Στην Αθωνιάδα Σχολή εδίδαξαν σπουδαίοι διδάσκαλοι και ανέδειξαν καλούς µαθητές και αγίους ακόµη.
Στην Κιβωτό της Ορθοδοξίας και της Σωτηρίας η ψαλτική τέχνη κατέγραψε µια µακραίωνη και λαµπρά ιστορία. Πλήθος αγίων και λογίων ασχολήθηκαν µε αυτήν και την επλούτισαν µε την αγάπη τους και την γνώση τους.
Τα τάλαντα, και οι κωδωνοκρουσίες µε τους ρυθµικούς ήχους και την γλυκειά µουσική στρέφουν εξ’ ολοκλήρου την προσοχή µας στο ευωδιαστό Περιβόλι της Παναγίας, στον πνευµατικό αγιορείτικο φάρο. “Κώδωνας άνω λαµπρόν ηχούντας φέρει πιστούς καλούντας προς Θεού υµνωδίαν” (δίπτυχο ανωνύµου ).
Από την εποχή ήδη των µεγάλων βυζαντινών αυτοκρατόρων (π.χ. εποχή των Παλαιολόγων 1261-1453), που υπήρξε ακµή στις τέχνες και τα γράµµατα, η εκκλησιαστική µουσική παρουσίασε ιδιαίτερη άνθηση. Μεγάλοι συνθέτες, γραφείς και δάσκαλοι, διαφύλαξαν, µελέτησαν και διαµόρφωσαν το βυζαντινό µέλος, έτσι ώστε να δηµιουργηθεί µε τον καιρό µια µεγάλη βυζαντινή µουσική παράδοση.
Στους χρόνους αυτούς έδρασαν οι: Ιωάννης ο Κουκουζέλης και Γρηγόριος Κουκουζέλης (12ος αιώνας), Ιωάννης Πλουσιαδηνός ή Κουκουµάς (γνωστός απ’ την σοφωτάτη παραλλαγή και την αγιορείτικη µέθοδο), Θεόδουλος ή Θωµάς Θηκαράς (ήκµασε τον 14ο αιώνα, εποίησε µελοποιήσεις και µεθόδους), Ιωάννης Κλαδάς (στα 1400), Θεοφάνης Καρύκης, ∆. Ραιδεστηνός (αρχές 15ου αιώνα), Γρηγόριος Αλυάτης (αρχές 15ου αιώνα), Συνέσιος κ.α.
Η παράδοση αυτή έκλεισε µε τον Μανουήλ ∆ούκα τον Χρυσάφη, ο οποίος άφησε πολυάριθµες συνθέσεις και εµελοποίησε και ολοκλήρωσε το παλαιό Στιχηράριο, το οποίο καλλώπισεν ο Κουκουζέλης.
Τον 16ο αιώνα το Άγιον Όρος γίνεται σπουδαίο κέντρο βιβλιογραφικής δραστηριότητος. Πολλοί γραφείς µας άφησαν σπουδαία χειρόγραφα, τα οποία παρουσιάζουν εξαιρετική φιλοκαλία και κοµψότητα, όπως οι Μακάριος διάκονος (1527), Γαβριήλ ιεροµόναχος (1572), Λεόντιος Μοναχός (1551) κ.α.
Τον 17ο αιώνα δρουν οι ιεροµόναχοι εξ Αγχιάλου Γαβριήλ και Γεννάδιος στο όνοµα των οποίων σώζονται του πρώτου ασµατικά τρισάγια, δοχές και µέλη και του δεύτερου ορισµένα κοινωνικά του ενιαυτού.
Στις αρχές του 17ου αιώνα στο Άγιον Όρος ζουν και δρουν δύο ακόµη δάσκαλοι και καλοί εκκλησιαστικοί συνθέτες ο Ιωάσαφ µοναχός (ή επωνυµούµενος νέος Κουκουζέλης) και ο Αρσένιος ιεροµόναχος ο Βατοπεδηνός.
Ωραιότατοι ύµνοι που έγραψαν οι µοναχοί αγαπήθηκαν πολύ όπως το µέλος “Είη το όνοµα Κυρίου ευλογηµένον” (σε ήχο πλάγιο β’) του Γαβριήλ ή Γενναδίου, επίσης το µέλος “Νυν αι δυνάµεις” του µοναχού Ιωάσαφ (αρχές 17ου αιώνα). Μελοποιήσεις χερουβικών, κοινωνικών και κρατηµάτων έκανε τον ίδιο καιρό ο ιεροµόναχος Αρσένιος. Ο Ιωάσαφ µελοποίησε το ειρµολόγιο, σµίκρυνε και παρήλλαξε κρατήµατα και ηχήµατα παλαιοτέρων δάσκαλων, φέρεται µάλιστα ως καλλιγράφος της µουσικής απαράµιλλος. Ο Αρσένιος εµελοποίησε χερουβικά, κοινωνικά, κρατήµατα και έναν καλοφωνικό ειρµό. Τον αιώνα αυτόν γίνεται επιµελής αντιγραφή των χειρογράφων και αυτά διαδίδονται. Πολλοί επώνυµοι και ανώνυµοι γραφείς µνηµονεύονται τους χρόνους αυτούς (Νεόφυτος ιεροµόναχος, Άνθιµος, Κοσµάς ο εκ της Μονής των Ιβήρων, ο Γεράσιµος, Μελέτιος, Λουκάς ο Αγιορείτης, ο µοναχός Παγκράτιος, Ναθαναήλ κ.α.)
Στην πρώτη µεγάλη ακµή κορυφαίος είναι ο Χρυσάφης ο Νέος (ακµή 1650 – 1685), ο οποίος µελοποίησε αρκετά είδη της εκκλησιαστικής µουσικής, όπως παρατηρούµε από τα σωζόµενα σήµερα αυτόγραφά του. Επίσης ο Μπαλάσιος ιερεύς, µαθητής του Γερµανού Νέων Πατρών, ειρµολόγιο του οποίου βρίσκεται στην Ι. Μ. Ιβήρων. Ο Μπαλάσιος καλλώπισε το παλαιότερο ειρµολόγιο (έγραψε πολλούς και έντεχνους καλοφωνικούς ειρµούς), έγραψε έντεχνα µαθήµατα, αρκετές δοξολογίες και έκανε πολλές µελοποιήσεις. Η αντιγραφική του δράση ήταν πλούσια. Μαθητής του Αγιορείτη µοναχού ∆αµιανού του Βατοπεδηνού υπήρξε κι άλλος ένας µεγάλος µουσικός της εποχής ο Πέτρος Μπερεκέτης (ακµή 1680 – 1715), η παπαδική του οποίου υπάρχει σε κώδικα της Ι. Μ. Ξηροποτάµου. Υπήρξε ο λαϊκότερος συνθέτης της Τουρκοκρατίας, µελοποίησε χερουβικά, κοινωνικά κ.α.
Στο Άγιον Όρος στα τέλη του 17ου αιώνος δρα ο Κοσµάς ο Μακεδών (ακµή 1665 – 1700) συµφοιτητής του Μπαλασίου. Ο Κοσµάς ο Μακεδών έκανε πολλές µελοποιήσεις (Στιχηράριο, Ειρµολόγιο) σύνθεσε παπαδικά µέλη (όπως πασαπνοάρια του Όρθρου, τιµιωτέρες, δοξολογίες, χερουβικά, θεοτοκία κ.α.), υπήρξε επιδέξιος αντιγραφέας και καλός δάσκαλος της µουσικής. Σώζονται 28 µουσικά χειρόγραφά του τα οποία διακρίνονται για την κοµψότητα και την φιλοκαλία της γραφής τους. Είναι ο σηµαντικότερος µουσικός του Αγίου Όρους την περίοδο αυτή και τα αυτόγραφά του αποτελούν τα ωραιότερα δείγµατα µουσικών χειρογράφων της Τουρκοκρατίας. Αξιόλογος και φιλόκαλος γραφέας, που δρα στο Άγιον Όρος στα χρόνια 1680 – 1700 είναι και ο Κοσµάς ιεροµόναχος, του οποίου επισηµάνθηκαν τρία ωραιότατα χειρόγραφα.
Την ίδια περίπου εποχή ζει και δηµιουργεί µουσικό έργο στο Άγιον Όρος ο ∆αµιανός ο Βατοπεδηνός, µαθητής του Κοσµά του Μακεδόνα. Πρόσωπο σηµαντικό µε πολλές γνώσεις, δάσκαλος της µουσικής, συνθέτης και γραφέας. Ποιητής καλοφωνικών ειρµών, κοινωνικών, χερουβικών, µελών. Έτσι στα τέλη του 17 ου αιώνα ο Κοσµάς ο Μακεδών και ο µαθητής του ∆αµιανός Βατοπεδινός έγιναν οι κύριοι εκπρόσωποι της µουσικής παράδοσης. Μαθητής του ∆αµιανού υπήρξε ο Παναγιώτης Χαλάτζογλου (+ 1748), ο οποίος δηµιούργησε διδακτική και ψαλτική παράδοση, που ως σήµερα αποκαλείται ” ύφος και προφορά της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας”.
Τον 18ο αιώνα επίσης έχουµε πλήθος µουσικών χειρογράφων από αντιγραφείς και συνθέτες. Την περίοδο αυτή έχουµε µια δεύτερη µεγάλη ακµή στην ιστορία της εκκλησιαστικής µουσικής της Τουρκοκρατίας. ∆ρουν οι άγιος Νικόδηµος ο Αγιορείτης (1749 – 1809) ο υµνόγραφος, ο Ιωάννης Πρωτοψάλτης ο Τραπεζούντιος, παπαδική του οποίου βρίσκεται στην Ι. Μ. Μεγίστης Λαύρας, ο Πέτρος Γλυκύς ή Μπερεκέτης, παπαδική του βρίσκεται στην Ι. Μ. Ξηροποτάµου, ο Πέτρος Πελοποννήσιος συνθέτης απολυτικίων, κοντακίων, προσοµοίων κ.λ.π. αναστασηµατάριο του οποίου βρίσκεται στην Ι. Μ. Ιβήρων, ο µελοποιός Πέτρος Βυζάντιος, ο οποίος ήταν µαθητής του Πέτρου Πελοποννήσιου κ.α. καθώς και πολλοί Αγιορείτες γραφείς και µελωποιοί.
Πλήθος µουσικών χειρογράφων σώζονται στις Ι. Μονές του Αγίου Όρους.
Τα περισσότερα στην Ι. Μ. Ιβήρων δηλ. 348 τον αριθµό, ακολουθουν η Ι. Μ. Βατοπεδίου µε 290 χειρόγραφα, η Μ. Παντελεήµονος µε 150, η Μ. Μεγίστης Λαύρας µε 130, η Μ. Ξηροποτάµου µε 130, η Μ. ∆οχειαρίου µε 107, η Χιλανδαρίου µε 103 και άλλες µονές µε λιγώτερα από 100 µουσικά χειρόγραφα.
Υπάρχουν βέβαια και χειρόγραφα Αγιορειτών διεσκορπισµένα στην Ελλάδα και το εξωτερικό.
Το Άγιον Όρος, όπως ανέφερε ο Πατριάρχης Ισίδωρος, ήταν διδασκαλείον των µοναχών και αρετής εργαστήριον. Κατά την υπερχιλιετή ιερά πορεία του εδέχθη εις τους κόλπους του και φιλοξένησε άνδρας φιλόµουσους, λογίους και σοφούς. Αυτοί ως απλoί µοναχοί ή διάκονοι, ως πρεσβύτεροι, ηγούµενοι ή και ιερείς δια της ζεούσης πίστεως, της παιδείας, της ταπεινώσεως, της αυστηράς εναρέτου πολιτείας αυτών, εβοήθησαν τόσο την Εκκλησία και τον κόσµο, όσο και τις τέχνες. Προσέφεραν εις στην Αγίαν Εκκλησίαν τα ιερά τους συγγράµµατα, τα θρησκευτικά ποιήµατα, τις ακολουθίες των αγίων, ακόµη και τους ίδιους εαυτούς των, εθελόθυτα θύµατα του Κυρίου, του οποίου εµιµήθησαν τον βίον επί γης. Το Άγιον Όρος δεν σταµάτησε µέχρι σήµερον να προσφέρει τις πολύτιµες υπηρεσίες του προς την ανθρωπότητα. Η µουσική ηδέως και συγκινητικά ζωοποιεί τα εγηγερµένα αισθήµατα και δεν απορροφά τις αισθήσεις µε την γοητεία της.
Το ήθος των ήχων της αγιορείτικης ψαλτικής είναι σεµνό, σοβαρό και διασταλτικό σύµφωνα µε την θέληση του Θεού που ζητά πνεύµα, συντετριµµένο, καρδία “συντετριµµένη και ταπεινωµένη”. Στις Μονές του Αγ. Όρους βρίσκουµε και άλλους πολλούς εικονογραφηµένους κώδικες µε θρησκευτικά βυζαντινά άσµατα όπως στην Μ. Μεγίστης Λαύρας, Μ. Παντοκράτορος, Μ. Ιβήρων. Σε χαρτώο κώδικα της Ι. Μ. Ιβήρων βρίσκουµε και µια προπαιδεία της Εκκλησιαστικής µουσικής, επίσης την όλη ιερατική ακολουθία (εσπερινό, λειτουργία, λειτουργία προηγιασµένων, θεοτόκια κ.λ.π.) µε ερυθρά σηµαδόφωνα.
Το 1749 ιδρύθηκε η Αθωνιάς Σχολή από τον φιλόµουσο προηγούµενο Βατοπεδίου Μελέτιο µετά των πατέρων της Μονής του και την συµπαράσταση του Οικουµενικού Πατριαρχείου. Στην Αθωνιάδα εδίδαξαν σπουδαίοι διδάσκαλοι του Γένους και ανέδειξαν πολλούς ήρωες, λόγιους, αγίους.
Στην Σχολή διδασκόταν και συνεχίζονται τα µαθήµατα µέχρι σήµερα βυζαντινής µουσική, καθ’ όσον η ψαλτική τέχνη ως ένδυµα της θρησκείας είναι στενά συνδεδεµένη µε την υπερχιλιετή αγιορείτικη ιστορία και παράδοση.
Καθηγητής της Αθωνιάδος Ακαδηµίας υπήρξε ο Νεόφυτος Καυσοκαλυβίτης, ακµάσας κατά το 1760, ανήρ σοφός, µουσικός και υµνογράφος, αριθµούµενος στους ακολουθιογράφους. Η µουσική στον Άθωνα (συνθέσεις, µελοποιήσεις, ψαλτική) συνεχίζεται εντατικά τόσο στον 19ο αιώνα, όσο και στον αιώνα µας. ∆ιάσηµοι ποιηταί και υµνογράφοι ανεδείχθησαν όπως είδαµε στο παρελθόν και συνεχίζουν να αναδεικνύονται µέχρι το παρόν.
Πολλοί Αγιορείται στον αιώνα µας διεκρίθησαν ως µουσικοί και µελοποιοί, ως ιεροψάλται και καθηγηταί της Βυζαντινής µουσικής και Βυζαντινής Τεχνοτροπίας.
Πολυάριθµοι πιστοί προτιµούν να αγοράζουν τις ηχογραφηµένες κασέτες, όπου ψάλλει ο χορός των Αγιορειτών Πατέρων ή και µεµονωµένων µοναχών, οι οποίοι µάλιστα εκτός των ύµνων έχουν κάνει και σειρά µαθηµάτων της Βυζαντινής µουσικής ξεκινώντας από το Αναστασηµατάριον (όπως π.χ. του Ανδρέου Μοναχού).
Στην εκκλησιαστική µουσική πρωτεύοντα ρόλο έχει η µελωδία, διότι αυτή συγκροτεί το ουσιώδες µέρος κάθε µουσικής σύνθεσης, µε ψυχή της τον χρόνο. Τα θρησκευτικά άσµατα των µοναχών προέρχονται από την ευγενή, περιπαθή και συγκινούµενη καρδιά τους. Όπως και η εκκλησία, οι ιεροµόναχοι στο Άγιον Όρος αναλώνονται για να διακονήσουν τον κόσµο εις τύπον Χριστού. Έχουν ως στόχο όχι να αφοµοιωθούν µε τον κόσµο, αλλά να αφοµοιώσουν τον κόσµο παράλληλα φυσικά µε τον ενοποιητικό ρόλο της Εκκλησίας.
Οι ύµνοι διακρίνονται σε οίκους, καθίσµατα, εξαπολιστειλάρια, στιχηρά, απολυτίκια, κοντάκια, αναβαθµοί, εωθινά, αντίφωνα, ειρµούς, υπακοές, καταβασίες, ευχές, προκείµενα, βιβλικές περικοπές, ανάλογα µε την λατρευτική τους χρήση ορίζονται σε τριαδικά, δογµατικά, δοξαστικά, (σταυρο)αναστάσιµα, (σταυρο)θεοτοκία, µεγαλυνάρια, φωταγωγικά, µαρτυρικά, νεκρώσιµα, ευλογητάρια. Θεία µουσική ξεχύνεται σε όλο τον Άθωνα και θαρρούν οι επισκέπτες ότι κι αυτή η Φύση µαζί συµµετέχει και τα ουράνια µε όλα τα αστέρια. Αυτό είναι το Αγιον Όρος, τόσο µικρό σε έκταση όµως τόσο φωτεινό που αγκαλιάζει τον κόσµο όλο. Η µουσική παρουσιάζει ακόµη έναν ιδιαίτερο πλούτο εδώ.
Μουσικά όργανα βρίσκουµε και σε µικρογραφίες όπως αυτές από τις Μονές Σταυρονικήτα και Εσφιγµένου. Στο Άγιον Όρος ακόµη και ο ήχος απ’ τα κουδουνάκια και η κίνηση του θυµιατού έχουν στενή σύνδεση µε την ψαλµωδία και την λειτουργία. Παλιά χειροσήµαντρα υπάρχουν στις Μονές όπως αυτό του 1622 στην Ι. Μ. Μεγίστης Λαύρας.
Οι µοναχοί του Αγίου Όρους δεν σταµάτησαν να συλλέγουν, να µελοποιούν ύµνους και να εκδίδουν βιβλία.
