ΔΟΓΜΑΤΙΚΗ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΜΑΣ
(Γιά τόν λαό)
Μάθημα 11ον
Του Μητροπολίτου Γόρτυνος Ιερεμία
1. Η διδασκαλία αυτή της Εκκλησίας μας για την Αγία Τριάδα βρίσκεται στην Αγία Γραφή, την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη. Στην Παλαιά Διαθήκη όμως η διδασκαλία αυτή δεν είναι καθαρά ανεπτυγμένη, γιατί υπήρχε κίνδυνος οι Ιουδαίοι ακούγοντας για τρία θεία Πρόσωπα να πέσουν στην πολυθεία, η οποία ήταν πολύ διαδεδομένη τότε.1
Oι μαρτυρίες της Παλαιάς Διαθήκης για την Τριάδα αποκαλύπτονται και εξηγούνται μόνο στο φως της χριστιανικής πίστης, όπως γράφει ο απόστολος Παύλος για τους Ιουδαίους: «Αλλ᾽ έως σήμερον, ηνίκα αναγινώσκεται Μωυσής, κάλυμμα επί την καρδίαν αυτών κείται· ηνίκα δ᾽ αν επιστρέψη προς Κύριον, περιαιρείται το κάλυμμα… ότι εν Χριστώ καταργείται» (Β´ Κορ. 3,15-16.14). Παρ᾽ όλο όμως αυτό, στην Παλαιά Διαθήκη υπάρχουν πολλοί υπαινιγμοί που μας μιλούν για περισσότερα από ένα Πρόσωπα στην θεότητα.
(α) Μία από τις ονομασίες του Θεού στην Παλαιά Διαθήκη είναι το Ελωχίμ. Η Αγία Γραφή αρχίζει με την φράση: «Εν αρχή εποίησεν Ελωχίμ τον ουρανόν και την γην» (Γεν. 1,1). Από τα Εβραικά γνωρίζουμε ότι η κατάληξη -ιμ είναι πληθυντικού αριθμού και ο στίχος, λοιπόν, που αναφέραμε σε ακριβή μετάφραση έχει ως εξής: «Στην αρχή δημιούργησε οι Θεοί τον ουρανό και την γη». Γιατί βάζει ο ιερός συγγραφέας σε πληθυντικό αριθμό (Ελωχίμ) την ονομασία του Θεού; Καί γιατί, ενώ το υποκείμενο Ελωχίμ είναι στον πληθυντικό αριθμό, το ρήμα «εποίησεν» είναι στον ενικό αριθμό; Θα έπρεπε και το ρήμα να είναι στον πληθυντικό αριθμό, «εποίησαν», «δημιούργησαν». Αλλά γιατί εδώ συντάσσει έτσι η Αγία Γραφή; Γιατί από την αρχή των βιβλίων της παρουσιάζει μυστικά την Αγία Τριάδα.
Η ονομασία «Ελωχίμ» είναι στον πληθυντικό αριθμό, γιατί τα Πρόσωπα της θεότητας είναι τρία και όχι ένα. Αλλά τα τρία αυτά Πρόσωπα έχουν μία ουσία, γι᾽ αυτό και το ρήμα είναι στον ενικό αριθμό «εποίησεν» και όχι «εποίησαν».
(β) Στην Παλαιά Διαθήκη ακόμη έχουμε υπαινιγμό ότι τα Πρόσωπα της θεότητας δεν είναι απλά περισσότερα από ένα, αλλά ότι είναι και τρία. Στο κεφ. 18 του βιβλίου της Γένεσης διαβάζουμε για την φιλοξενία των τριών αγγέλων από τον Αβραάμ. Αλλά, ενώ οι ουράνιοι Επισκέπτες είναι τρεις, ο Αβραάμ παραδόξως τους προσφωνεί με το «Κύριε». Το κάνει αυτό από θεία παρόρμηση, γιατί οι τρεις αυτοί άγγελοι είναι τα τρία Πρόσωπα της θεότητας: ο Πατέρας, ο Υιός και το Άγιο Πνεύμα. Τα τρία όμως Πρόσωπα είναι ομοούσια, είναι ΕΝΑΣ στην ουσία Κύριος και γι᾽ αυτό ο Αβραάμ τους προσφωνεί με το «Κύριε». Καί οι τρεις πάλι άγγελοι μιλούν στον Αβραάμ συγχρόνως, σαν από ένα στόμα και εμφανίζονται ισότιμοι. Έτσι είναι τα Πρόσωπα της Αγίας Τριάδος.
Στο κεφ. 19 επίσης του ίδιου βιβλίου, ο Λωτ προσφωνεί τους δύο από τους θείους αυτούς Επισκέπτες με το «Κύριοι», δείχνοντας έτσι ότι πραγματικά δεν είναι ένα Πρόσωπο. Παραδόξως όμως παρακάτω (στιχ. 18) τους προσφωνεί με το «Κύριε» δείχνοντας, από θεία παρόρμηση και αυτός, ότι μία είναι η θεία ουσία και των δύο Προσώπων.
(γ) Στην Παλαιά Διαθήκη επίσης, σε μερικά χωρία που μιλούν για τον Θεό, έχουμε μυστηριώδεις πληθυντικούς ή μυστηριώδεις ενικούς ή ακόμη μυστηριώδεις διακρίσεις θείων Προσώπων. Ας αναφέρουμε ένα μυστηριώδη πληθυντικό: Κατά την δημιουργία του ανθρώπου είπε ο Θεός· «Ποιήσωμεν άνθρωπον κατ᾽ εικόνα ημετέραν και καθ᾽ ομοίωσιν» (Γεν. 1,26-27). Γιατί εδώ έχει πληθυντικό «ποιήσωμεν»; Πού μιλάει ο Θεός; Δεν μπορούμε να πούμε ότι μίλησε στους αγγέλους ο Θεός όταν έκανε τον άνθρωπο, γιατί ο άνθρωπος δεν έγινε «κατ᾽ εικόνα» των αγγέλων, αλλά του Θεού.
Ο Θεός Πατέρας μιλάει στα άλλα δύο Πρόσωπα της θεότητας, τον Υιό και το Πνεύμα, γι᾽ αυτό και λέει «ποιήσωμεν».2 (Βλέπε τέτοιους πληθυντικούς στην Παλαιά Διαθήκη στα χωρία Γεν. 3,22. 11,6-9. Ησ. 6,8 κατά το Εβραικό κείμενο· Ησ. 41,21-23.26 κατά το Εβρ. κείμενο· Ησ. 43,9 κατά το Εβρ. κείμενο· Ιερ. 30,5 κατά το Εβρ.· Οβδ. στιχ. 1 κατά το Εβρ.).
Αναφέρουμε και ένα μυστηριώδη ενικό: Ενώ στο παραπάνω χωρίο, Γεν. 1,26, ο Θεός είπε «ποιήσωμεν άνθρωπον» στον πληθυντικό, γιατί απευθύνεται στα άλλα Πρόσωπα της Αγίας Τριάδος, όπως είπαμε, λέει στην συνέχεια «κατ᾽ εικόνα ημετέραν» στον ενικό. Ενώ είναι τρία τα θεία Πρόσωπα, είναι όμως μία η εικόνα τους, γιατί μία είναι η ουσία τους. Γι᾽ αυτό και έχουμε ενικό αριθμό «κατ᾽ εικόνα ημετέραν».
(δ) Αναφέρουμε τώρα μόνο ένα από τα πολλά χωρία της Παλαιάς Διαθήκης στα οποία, ενώ γίνεται λόγος περί Θεού, γίνεται διάκριση περισσοτέρων θείων Προσώπων. Παίρνουμε το χωρίο του Προφήτη Οβδιού στιχ. 1: «Τάδε λέγει Κύριος ο Θεός τη Ιδουμαία· ακοήν ήκουσα παρά Κυρίου». Το χωρίο αυτό είναι πολύ παράδοξο. Ποιός μιλάει εδώ; Μιλάει «Κύριος ο Θεός». Καί λέει ότι άκουσε αγγελία από άλλον «Κύριον». Να, λοιπόν, χωρίο στην Παλαιά Διαθήκη που μιλάει και για άλλο θείο Πρόσωπο. Ποιός είναι ο άλλος Κύριος; Όπως μας λέει η Καινή Διαθήκη, τόσο ο Υιός, όσο και το Πνεύμα, «ακούει» από τον Πατέρα (βλ. Ιωάν. 3,32. 8,26.40. 15,15. 16,13).3
(ε) Επί πλέον, οι Πατέρες της Εκκλησίας βλέπουν μια άμεση αναφορά στην Αγία Τριάδα στα ακόλουθα χωρία:
Αριθμ. 6,24-25: Η ιερατική ευλογία που δηλώνεται από τον Θεό διά του Μωυσέως είναι σε τριπλή μορφή: «Ευλογήσαι σε Κύριος… Επιφάναι Κύριος… Επάραι Κύριος…».
Ησ. 6,3: Η δοξολογία των Σεραφείμ που στέκονται γύρω από τον θρόνο του Θεού είναι σε τριπλή μορφή: «Άγιος, άγιος, άγιος Κύριος Σαβαώθ».
Ψαλμ. 32,6: «Τω λόγω του Κυρίου οι ουρανοί εστερεώθησαν και τω πνεύματι του στόματος αυτού πάσα η δύναμις αυτών».
(ς) Τέλος, για την μαρτυρία υπέρ της Αγίας Τριάδος από την Παλαιά Διαθήκη μπορεί να αναφέρει κανείς απ᾽ αυτήν εκείνα τα χωρία στα οποία ο Υιός του Θεού και το Άγιο Πνεύμα αναφέρονται χωριστά. Γιά παράδειγμα σχετικά με τον Υιό:
Ψαλμ. 2,7: «Υιός μου ει συ, εγώ σήμερον γεγέννηκά σε».
Ψαλμ. 109,3: «Εκ γαστρός προ εωσφόρου εγέννησά σε».
Σχετικά με το Πνεύμα:
Ψαλμ. 142,12: «Το πνεύμα σου το αγαθόν οδηγήσει με εν γη ευθεία».
Ησ. 48,16: «Κύριος απέστειλέ με και το πνεύμα αυτού».
(ζ) Οι θεοφάνειες επίσης στην Παλαιά Διαθήκη δεν είναι τίποτα άλλο παρά η φανέρωση της Αγίας Τριάδας διαμέσου του ασάρκου Λόγου, του «Αγγέλου» της μεγάλης βουλής. Ο τριαδικός Θεός κατά την δραματική έξοδο του Ισραήλ από την Αίγυπτο είναι παρών στην νεφέλη.4
(η) Στην Παλαιά Διαθήκη ομοίως γίνεται λόγος για τον «Άγγελο του Θεού», ο οποίος κατά την πατερική θεολογία είναι ο Λόγος του Θεού, το Δεύτερο Πρόσωπο της Αγίας Τριάδος.5 «Ο ίδιος ο Χριστός (φυσικά ως άσαρκος Λόγος) παρουσιάστηκε «αυτοπροσώπως» και έδωσε τον Νόμο, μίλησε διαμέσου των προφητών και στην τελευταία φάση της περιόδου αυτής ενανθρώπησε για όλους τους ανθρώπους» (Ματσούκας).6 Καί πάλι ο ίδιος δογματολόγος καθηγητής λέει: «Ο τριαδικός Θεός είναι κυρίαρχος σ᾽ όλη την κτίση και σ᾽ όλη την ιστορία. Αυτό βγαίνει από την «φιλοσοφία» του βιβλικού και του θεολογικού σχήματος».7
YΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. Βλ. Π. ΤΡΕΜΠΕΛΑ, ΔΟΓΜΑΤΙΚΗ ΤΗΣ ΟΡΘΟΔΟΞΟΥ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ, τομ. 1, σ. 228.229.
2. «Ουκ άλλω δε τινι είρηκεν “ποιήσωμεν”, αλλ᾽ ή τω εαυτού Λόγω και τη εαυτού σοφία» (Θεόφιλος ο Αντιοχείας, MPG 6,1081A).
3. Παρόμοια τέτοια χωρία υπάρχουν πολλά στην Παλαιά Διαθήκη. Βλ. Ν. Σωτηροπούλου, θεολόγου-φιλολόγου, Αντιχιλιαστικόν Εγχειρίδιον, Αθήναι, 1979, σ. 34-39).
4. Γρηγορίου Θεολόγου, Εις τα Θεοφάνια MPG 36,313AB: «Πάλιν το σκότος λύεται, πάλιν το φως υφίσταται, πάλιν Αίγυπτος κολάζεται, πάλιν Ισραήλ στύλω φωτίζεται». Ο καθηγητής Ματσούκας εδώ λέει: Είναι άκρως χαρακτηριστικοί οι λόγοι του Γρηγορίου. Τα φώτα είναι μια γιορτή που αποτελεί επανάληψη του ίδιου γεγονότος που είχε γίνει κατά την δραματική έξοδο του Ισραήλ· ξανά γίνεται το ίδιο πράγμα από τον ίδιο Θεό. (Βλ. Δογματική του τομ. Β´ σ. 61.
5. Μ. Αθανασίου, Κατά Αρειανών 3,14 MPG 26,349C-352AB: «Ει δε και ποτε οφθέντος αγγέλου, ο ορών φωνής ήκουε Θεού, ως επί της βάτου γέγονεν· ώφθη γαρ άγγελος εν φλογί πυρός εκ της βάτου και εκάλεσε Κύριος Μωυσήν εκ της βάτου λέγων· Εγώ ειμι ο Θεός του Πατρός σου, ο Θεός Αβραάμ και ο Θεός Ισαάκ και ο Θεός Ιακώβ. Αλλ᾽ ουκ ην άγγελος ο Θεός Αβραάμ, εν δε αγγέλω λαλών ην ο Θεός. Καί ο μεν φαινόμενος ην άγγελος· ο δε Θεός εν αυτώ ελάλει. Ως γαρ εν στύλω νεφέλης ελάλει τω Μωυσή εν τη σκηνή, ούτω και εν αγγέλοις φαίνεται λαλών ο Θεός· ούτω και τω του Ναυή δι᾽ αγγέλου ελάλει. Α δε λαλεί ο Θεός, πρόδηλον ότι διά του Λόγου λαλεί, και ου δι᾽ άλλου». Μ. Βασιλείου, Κατ᾽ Ευνομίου 2 MPG 29,609ΑΒ: «Ου παύση μη όντα προσαγορεύων, ω άθεε, τον όντως όντα, την πηγήν της ζωής, τον πάσι τοις ούσι του είναι παρεκτικόν; Ος οικείαν εαυτώ και πρέπουσαν τη αιδιότητι εν τω προς τον ίδιον θεράποντα Μωυσέα χρηματισμώ προσηγορίαν εξεύρεν, όντα εαυτόν, ονομάσας; Εγώ γαρ ειμι, φησιν, ο ων. Καί τούτοις ουδείς αντερεί μη ουχί εκ προσώπου του Κυρίου ειρήσθαι· ούκουν όστις γε μη το ιουδαικόν κάλυμμα επί τη αναγνώσει Μωυσέως κατά της εαυτού καρδίας επικείμενον έχει. Γέγραπται γαρ, ότι ώφθη τω Μωυσεί άγγελος Κυρίου επί της βάτου εν πυρί φλογός. Άγγελον τοίνυν προτάξασα της διηγήσεως η Γραφή, Θεού επάγει την φωνήν, είπε γαρ, φησί, τω Μωυσεί· Εγώ ειμι ο Θεός του πατρός σου Αβραάμ· και μετ᾽ ολίγα πάλιν· Εγώ ειμι ο ων. Τις ούν ο αυτός και Άγγελος και Θεός; Άρα ουχί περί ου μεμαθήκαμεν, ότι καλείται το όνομα μεγάλης βουλής άγγελος; Εγώ μεν ουκ οίμαι πλειόνων δείν προς την απόδειξιν αλλά τοις μεν φιλοχρίστοις εξαρκείν και την υπόμνησιν, τοις δε ανιάτως έχουσι μηδέν όφελος εκ του πλήθους των λεγομένων έσεσθαι». Ο Υιός του Θεού και προτού να σαρκωθεί παρουσιαζόταν στους δικαίους της Π. Διαθήκης. Βλ. Μαξίμου Ομολογητού, Περί θεολογίας και της ενσάρκου οικονομίας του Υιού του Θεού, MPG 90,1137CD: «Ώσπερ προ της εμφανούς και κατά σάρκα παρουσίας νοητώς ο του Θεού Λόγος τοις πατριάρχαις και προφήταις ενεδήμει, προτυπών τα μυστήρια της αυτού παρουσίας, ούτω και μετά ταύτην την ενδημίαν ου μόνον εν τοις έτι νηπίοις παραγίνεται, διατρέφων πνευματικώς και άγων προς ηλικίαν της κατά Θεόν τελειότητος· αλλά καί εν τοις τελείοις, προδιαγράφων αυτοίς κρυφίως της μελλούσης αυτού παρουσίας ως εν εικόνι τους χαρακτήρας. Ώσπερ οι του νόμου και των προφητών λόγοι πρόδρομοι τυγχάνοντες της κατά σάρκα του Λόγου παρουσίας, τας ψυχάς εις Χριστόν επαιδαγώγουν, ούτω και αυτός ο δεδοξασμένος του Θεού Λόγος σαρκωθείς, πρόδρομος της πνευματικής αυτού παρουσίας γεγένηται· παιδαγωγών τας ψυχάς διά των οικείων λόγων προς υποδοχήν της εμφανούς αυτού θεικής παρουσίας· ην αεί μεν ποιείται, μεταβάλλων από της σαρκός προς το πνεύμα διά των αρετών τους αξίους· ποίησει δε και επί τέλει του αιώνος, εμφανώς αποκαλύπτων τα τέως πάσιν απόρρητα».
6. Βλ. μνημ. εργ. σ. 62. Σωκράτους, Εκκλησιαστική Ιστορία 2, 19 MPG 67,229B: «Ος και τοις πατράσιν αυτοπροσώπως ώφθη δεδωκώς τον νόμον και λαλήσας διά των προφητών, και τα τελευταία ενανθρωπήσας, και τον εαυτού πατέρα πάσιν ανθρώποις φανερώσας».
7. Μνημ. εργ. σελ. 78.
