«Γελούν στο Άγιο Όρος» με τη φήμη ότι καταργείται το άβατο
Ιστορίες και θρύλοι της αθωνικής πολιτείας. Για όσους έχουν άμεσες εμπειρίες από το Άγιο Όρος, οποιαδήποτε είδηση που το αφορά προκαλεί το ενδιαφέρον τους.
Διότι οι εμπειρίες αυτές είναι μοναδικές. Δεν είναι υπερβολή να διατυπωθεί πως ακόμη και μακροχρόνιοι επισκέπτες του Όρους δεν προλαβαίνουν στη διάρκεια της ζωής τους να το γνωρίσουν καλά. Κάθε φορά που το επισκέπτονται, μια νέα έκπληξη τους περιμένει.
Αφορμή για την αναφορά αυτή στο «Περιβόλι της Παναγίας» αποτελεί η είδηση πως το Παγκόσμιο Συμβούλιο Εκκλησιών αποφάσισε και πρότεινε την κατάργηση του αβάτου του Αγίου Όρους.
Για τους «προοδευτικούς» και –κυρίως– τις «προοδευτικές» κυρίες, κάτι τέτοιο πρέπει να θεωρείται δεδομένο. Για όσους όμως γνωρίζουν τη δύναμη της παράδοσης στη λειτουργία των κοινωνιών, κάτι τέτοιο είναι αδύνατο να συμβεί.
Άλλωστε, σε σχετική ερώτηση που απευθύναμε σε Γέροντες που μονάζουν στον Άθω, η δήλωσή τους ήταν κατηγορηματική: «στο Όρος γελούν με την είδηση». Και είναι λογικό.
Το Όρος έχει μια παράδοση που δεν μπόρεσαν να καταπατήσουν ούτε Βυζαντινοί αυτοκράτορες, και την σεβάστηκαν ακόμη και οι Τούρκοι. Την περίοδο της Λατινοκρατίας (1204-1261) το Όρος υπέφερε, όπως ολόκληρη η αυτοκρατορία, από τις φραγκικές επιδρομές από τις οποίες απαλλάχτηκε μόνο μετά την επανάκτηση της Κωνσταντινουπόλεως από τους Παλαιολόγους.
Στα χρόνια αυτά –όπως αναφέρει ο αρχαιολόγος Σωτήρης Καδάς στο βιβλίο του σχετικά με το Άγιο Όρος– το Όρος υπαγόταν στον διοικητή του κράτους της Θεσσαλονίκης και οι αγιορείτες μοναχοί δέχονταν πολλές πιέσεις για να ασπαστούν την ένωση των δύο Εκκλησιών, Ανατολικής και Δυτικής. Οι πιέσεις αυτές συνεχίστηκαν και μετά από τον αυτοκράτορα Μιχαήλ Η΄ και τον Πατριάρχη Ιωάννη Βέκκο, που ήταν και οι δύο ενωτικοί. Μάλιστα, λέγεται ότι στην προσπάθειά τους να εκλατινίσουν τους μοναχούς επιχείρησαν φοβερούς διωγμούς εναντίον του Όρους, που είχαν ως αποτέλεσμα την καταστροφή πολλών κτιρίων και το φόνο των αγιορειτών πατέρων στο Πρωτάτο και στις μονές Βατοπεδίου, Ζωγράφου και αλλού.
Η ιστορία του Αγίου Όρους είναι γεμάτη από ανάλογες εκδηλώσεις επιμονής στην πνευματική και λειτουργική παράδοση του Όρους και εφαρμογής της βυζαντινής διπλωματίας, παραδόσεις που συνεχίζονται μέχρι σήμερα.
Μετά την άλωση της Θεσσαλονίκης και κατόπιν της Κωνσταντινούπολης, οι μοναχοί στο Όρος προσπάθησαν να διατηρήσουν καλές σχέσεις με τους σουλτάνους και γι’ αυτό από την πρώτη στιγμή προσέφεραν την υποταγή τους στον Μουράτ Β΄ που κυρίευσε τη Θεσσαλονίκη. Σε αντάλλαγμα, ο Μουράτ Β΄ αναγνώρισε τις ιδιοκτησίες των μοναστηριών, πράγμα που επικύρωσε αργότερα και ο Μωάμεθ Β΄ ο Πορθητής. Έτσι εξασφαλίστηκε κατά κάποιον τρόπο η ανεξαρτησία του Όρους, που στα σουλτανικά φιρμάνια αναφέρεται ως «χώρα, από την οποία νύκτα και ημέρα ευλογείται το όνομα του Θεού και ως καταφύγιο των πτωχών και των ξένων», γράφει ο Σ. Καδάς.
Νομική και διεθνοπολιτική διάσταση
Το Άγιον Όρος, ως γνωστόν, υπάγεται διοικητικά στο υπουργείο Εξωτερικών και πνευματικά στο Οικουμενικό Πατριαρχείο. Δεν είναι λίγες οι φορές που οι πατέρες του Όρους ήρθαν σε αντίθεση με το Οικουμενικό Πατριαρχείο για θέματα στα οποία είχαν δογματικές, κυρίως, αποκλίσεις.
Αυτήν τη φορά είναι ικανοποιημένοι από τη στάση του Οικουμενικού Πατριαρχείου, διότι, όπως λένε αγιορείτες πατέρες, το Πατριαρχείο δεν συμφώνησε με την απόφαση που πήρε το Παγκόσμιο Συμβούλιο Εκκλησιών. Εν πάση περιπτώσει, το θέμα που ήρθε στο φως της δημοσιότητας το αντιμετωπίζουν στο Όρος ως ήσσονος σημασίας, διότι θεωρούν αδιανόητη την κατάργηση του αβάτου.
Σε επίπεδο διεθνών δεσμεύσεων της χώρας, επισημαίνεται από έγκυρους καθηγητές διεθνούς δικαίου, όπως ο καθηγητής Στέλιος Περράκης, υπάρχουν σχετικές προβλέψεις για το σεβασμό της πολιτιστικής παράδοσης του Όρους και κατά την είσοδο της χώρας στην ΕΟΚ και κατά την επικύρωση των σχετικών συμβάσεων για τη Συνθήκη Σένγκεν. Οι αγιορείτες είχαν ζητήσει τότε να υπάρξει σχετικό πρωτόκολλο, αλλά κρίθηκε για διάφορους λόγους πως έπρεπε να ικανοποιήσει μια ερμηνευτική δήλωση η οποία υπήρξε και για την οποία δεν εκδηλώθηκε καμιά αντίδραση από κανέναν κοινοτικό εταίρο.
Το καθεστώς του Αγίου Όρους, άλλωστε, προβλέπεται και από το ελληνικό σύνταγμα, και οποιαδήποτε μεταβολή στα ισχύοντα δεν μπορεί να γίνει μονομερώς αλλά να συμφωνήσουν οι αρχές του Όρους, το Οικουμενικό Πατριαρχείο και η Βουλή των Ελλήνων.
Ιστορίες…
Το άβατο στο Όρος καθιερώθηκε από τα βυζαντινά χρόνια. Η πρώτη σχετική αναφορά που εντοπίστηκε από σύντομη έρευνα του γράφοντος γίνεται τον 11ο αιώνα, με χρυσόβουλο του Αλεξίου Α΄ Κομνηνού. Στο Όρος έμπαιναν πολλοί ποιμένες που τάραζαν την ησυχία των μοναχών. Με το χρυσόβουλο του Αυτοκράτορα, ανάμεσα σε άλλα, απαγορευόταν η είσοδος στο Όρος και κάθε θηλυκού.
Το Άγιον Όρος αποδόθηκε στους μοναχούς προς κατοικία το 677, από τον Φλάβιο Κωνσταντίνο Πωγωνάτο.
Ιδρυτής του κοινοβιακού μοναχισμού στο Άγιον Όρος ήταν ο Πόντιος μοναχός και φίλος και εξομολογητής του αυτοκράτορα Νικηφόρου Φωκά Αθανάσιος Αθωνίτης, ο οποίος θεμελίωσε το 963 την περίφημη μονή της Μεγίστης Λαύρας. Με χρυσόβουλο του Αυτοκράτορα Βασιλείου Α΄, του έτους 885, ορίστηκε να κατοικούν στον Άθω μόνο ασκητές και αποκλείστηκαν οι ποιμένες και οι άλλοι κοσμικοί που σύχναζαν παράνομα στο «Περιβόλι της Παναγιάς».
Το Α΄ Τυπικό του Αγίου Όρους (971/72), που εξακολουθεί να ισχύει και σήμερα (ο λεγόμενος τράγος, διότι είναι γραμμένο σε δέρμα τράγου), είναι αυτό που συντάχθηκε σύμφωνα με τις απόψεις του Αθανάσιου του Αθωνίτη και αναγνωρίστηκε από τον Αυτοκράτορα Ιωάννη Τσιμισκή.
Το Όρος γνώρισε ακμή και παρακμή στη μακραίωνη ιστορία του. Οι μονές σήμερα είναι είκοσι και απαγορεύεται η ίδρυση εικοστής πρώτης.
Αξίζει να σημειωθεί ότι το 17ο και 18ο αιώνα το Άγιο Όρος έγινε το πνευματικό κέντρο των Ελλήνων. Κοντά στη μονή Βατοπεδίου λειτούργησε η «Αθωνιάδα Ακαδημία» όπου δίδαξαν και μαθήτευσαν γνωστά και μεγάλα ονόματα όπως ο Ευγένιος Βούλγαρης, ο Κοσμάς ο Αιτωλός κ.ά.
… και θρύλοι
Οι θρύλοι που συνοδεύουν διάφορα γεγονότα και ιστορίες του Όρους είναι πολλοί.
Στα μέσα του 17ου αιώνα Ιβηρίτες μοναχοί, ύστερα από σχετική παράκληση του τσάρου Αλέξιου, πήγαν στη Ρωσία φέροντας μαζί τους ως δώρο μια εικόνα, αντίγραφο της Παναγίας Πορταΐτισσας, με την οποία έγινε καλά η άρρωστη κόρη του. (Η Παναγία η Πορταΐτισσα πήρε το όνομά της επειδή βρίσκεται τοποθετημένη σε παρεκκλήσιο της Μονής Ιβήρων το οποίο είναι κτισμένο κοντά στην παλιά είσοδο –«πόρτα»– της Μονής.)
Τότε ο Αλέξιος, από ευγνωμοσύνη προς τη Θεοτόκο και τους Ιβηρίτες, τους παραχώρησε το μοναστήρι του Αγίου Νικολάου, που βρισκόταν σε κεντρικό σημείο της Μόσχας. Μετά την κατάρρευση του κομμουνιστικού καθεστώτος στη Ρωσία οι Ιβηρίτες μοναχοί επιδίωξαν να τους αποδοθεί η δωρεά αυτή, αλλά το θέμα πρέπει ακόμη να εκκρεμεί. Το κτήριο βρίσκεται σε κεντρικό σημείο της «Κόκκινης πλατείας».
Η Παναγία η Πορταΐτισσα απολαμβάνει μεγάλου σεβασμού στο Όρος. Σύμφωνα με την παράδοση, η Θεοτόκος με τον Ευαγγελιστή Ιωάννη παραπλέοντας τον Άθω, όταν πήγαιναν να επισκεφθούν τον Λάζαρο στην Κύπρο, αποβιβάστηκαν, ύστερα από φοβερή θαλασσοταραχή, στο χώρο όπου βρίσκεται σήμερα η μονή Ιβήρων.
Εκεί η Παναγία σταμάτησε για λίγο, και θαυμάζοντας το ωραίο τοπίο ζήτησε από τον υιό της να της παραχωρήσει όλο το Όρος σαν δώρο, παρόλο που οι κάτοικοί του λάτρευαν τα είδωλα από τη μια άκρη ως την άλλη. Τότε ακούστηκε μια φωνή που έλεγε: «Έστω ο τόπος ούτος κλήρος σος και περιβόλαιον σον και παράδεισος, έτι δε και λιμήν σωτήριος των θελόντων σωθήναι».
Έτσι καθιερώθηκε το Άγιον Όρος σαν κλήρος και περιβόλι της Θεοτόκου.
Η Παναγία η Πορταΐτισσα
Ο Γεράσιμος Σμυρνάκης στο κλασικό βιβλίο του για το Άγιο Όρος (το οποίο εξέδωσε το βιβλιοπωλείο «Πανσέληνος» του σεβάσμιου γέροντα Ιερόθεου, από τις σημαντικές μορφές σήμερα του Όρους) γράφει για την Παναγία την Πορταΐτισσα:
«Τω 829, πρώτω έτει της βασιλείας Θεοφίλου του εικονομάχου, γυνή τις χήρα εν Νικαία της Βιθυνίας, ευσεβής ούσα και έχουσα μονογενή υιόν έρριψεν, ως λέγεται, την εικόνα της Θεομήτορος, της επικαλουμένης Πορταϊτίσσης, εις την θάλασσαν, όπως διασώσει αυτήν εκ των χειρών των εικονομάχων… Περί της εις άγιον Όρος ελεύσεως της θείας ταύτης εικόνος, υπάρχουσι διάφορα υπομνήματα, δι’ ών επιβεβαιούται ότι επεφάνη εν τη θαλάσση απέναντι της μονής Ιβήρων, ηγουμενεύοντος του Οσίου Παύλου εν των υπερκειμένω Μονυδρίω Άθω, και ότι εξήγαγεν αυτήν εκ της θαλάσσης θαυμασίως ο όσιος Γαβριήλ, ιερομόναχος, Γεωργιανός το γένος… Επωνυμήθη δε η εικών Πορταΐτισσα εκ της λέξεως πόρτα (θύρα) ως τοποθετημένω εν παρακκλησίω παρά την παλαιάν σμικρυνθείσαν ήδη πύλης της Μονής και ως φρουρός αυτής τεταγμένη».
Ένα από τα φημισμένα κελιά της Μονής Μεγίστης Λαύρας είναι το Κελί του Μυλοποτάμου, στο οποίο εγκαταβιοί σήμερα ο γέροντας Επιφάνειος.
Στο κελί αυτό έζησε (ως εξόριστος) ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Ιωακείμ Γ΄ από τις 23 Σεπτεμβρίου 1887 ως την 1η Ιουνίου 1901.
Ο γέροντας Επιφάνειος, λοιπόν, τον οποίο ρωτήσαμε, μεταξύ άλλων γερόντων, για την είδηση περί καταργήσεως του αβάτου, μας είπε: «Όσο είναι η Παναγία η Πορταΐτισσα στο Άγιον Όρος, οι γυναίκες αντιπροσωπεύονται από την Παναγία.
*Ο Π. Σαββίδης είναι δημοσιογράφος.
