Δευτερονόμιο

του Αρχιμ.Ιακώβου Κανάκη

Το πέμπτο βιβλίο της «Πεντατεύχου» είναι το Δευτερονόμιο. Πρόκειται για την επανάληψη της «πρώτης νομοθεσίας» που απαντά στην «Έξοδο».

Γιατί επαναλαμβάνονται οι διατάξεις; Γιατί έχουν ως σκοπό την ερμηνεία των θεμελιωδών αληθειών της Πίστης στο Γιαχβέ και την σημασία τους για την μελλοντική πορεία του λαού.

Είναι λόγοι του Μωϋσή προκειμένου να συσπειρώσει το λαό πριν εγκατασταθεί στην γη που ρέει μέλι και γάλα. Ο Μωϋσής τούς θυμίζει τις πολλές ευεργεσίες του Θεού προς αυτούς κάνοντας μια θεολογική προσέγγιση και ερμηνεία των διατάξεων και των νόμων. Ενώ υπάρχουν στοιχεία ιστορικά και νομοθετικά, κυρίως το βάρος δίνεται στις παραινέσεις προς το λαό για να μείνει πιστός στην κλήση του. Ο Μωϋσής κάνει «έναν απολογισμό και μια ομολογία πίστεως συγχρόνως». Πιο απλά, θα λέγαμε ότι στο Δευτερονόμιο εξηγούνται οι σχέσεις που πρέπει να διέπουν τον περιούσιο λαό και το Θεό όπως και τους πιστούς μεταξύ τους.

Η σχέση του Δευτερονομίου με τα άλλα βιβλία της Πεντατεύχου είναι εύλογη. Ουσιαστικά συνοψίζει τα όσα αναφέρονται στα προηγούμενα βιβλία. Επαναλαμβάνει και ερμηνεύει τα σχετικά με την εκλογή του Ισραήλ ως περιούσιου λαού που διαβάσαμε στη Γένεση. Αναφέρεται στην απελευθέρωση από την Αίγυπτο αλλά και την διαθήκη που σύναψε ο λαός με το Θεό, γεγονότα που βρίσκονται στην Έξοδο. Ακόμα οι έννοιες της αγιότητας του θεού του Λευιτικού και της θείας πρόνοιας των Αριθμών επαναλαμβάνονται και εξηγούνται στο Δευτερονόμιο.

Διδασκαλία του βιβλίου
Όπως προαναφέραμε, στο Δευτερονόμιο, γίνεται λόγος σε θέματα που έχουμε συναντήσει και σε προηγούμενα βιβλία. Έτσι, αρχικώς, παρατηρούμε έναν αυστηρό μονοθεϊσμό διαβάζοντας το «ούκ έσονται σοι θεοί έτεροι πρό προσώπου σου». Επίσης, την έννοια της μοναδικότητας την εντοπίζουμε στον Ισραήλ ως μοναδικό περιούσιο λαό αφού αυτός δέχεται την θεία αποκάλυψη και γίνεται κληρονόμος των επαγγελιών του Θεού. Η μοναδικότητα όμως αφορά και στην Ιερουσαλήμ, ως μοναδικού τόπου λατρείας. Οι πιστοί μετά την είσοδό τους στη γη Χαναάν μπορούν να λατρεύουν το Θεό μόνο στην Ιερουσαλήμ. Οι συσχετισμοί των παραπάνω ερμηνεύονται ως εξής: «Την ανάγκη ύπαρξης ενός μοναδικού εθνικού ιερού στο θρησκευτικό κέντρο της Σιών επέβαλε το μονοθεϊστικό πνεύμα της ισραηλιτικής θρησκείας. Αλλά και η συγκέντρωση της λατρείας σ᾽έναν τόπο αποτελούσε απαραίτητη προϋπόθεση για την αποκάθαρση της λαϊκής περί του Θεού ιδέας. Η λατρεία σε διαφορετικά μέρη μπορούσε κάλλιστα να οδηγήσει στη συγκρητιστική σύγχυση του Γιαχβέ με τις άλλες θεότητες».

Μια άλλη έννοια που περιέχεται στο Δευτερονόμιο είναι η αγάπη και η σχέση αυτής με το φόβο. Ο Θεός από αγάπη καλεί τον Ισραήλ και τον κάνει περιούσιο λαό και ο λαός πρέπει να ανταποκριθεί σ᾽ αυτήν την αγάπη. Προτρέπεται λοιπόν ο λαός για τον σκοπό αυτό με το «αγαπήσεις Κύριον τον Θεόν σου εξ όλης της καρδίας σου και εξ όλης της ψυχής σου και εξ όλης της δυνάμεώς σου». Ο φόβος όμως τί σχέση μπορεί να έχει με την αγάπη; Ο φόβος σχετίζεται με την έννοια του δέους, του σεβασμού και της ευλάβειας. Ωστόσο, με αυτήν την έννοια, ο φόβος απαντά κυρίως στην Καινή Διαθήκη όταν για παράδειγμα διαβάζουμε: «και το έλεος αυτού εις γενεάς γενεών τοις φοβουμένοις αυτόν». Η αγάπη όμως για τον Ισραηλίτη έχει και το οριζόντιο επίπεδο, δηλαδή την αγάπη προς τον πλησίον. Ήδη από το Λευιτικό γνωρίζουμε το «αγαπήσεις τον πλησίον σου ως σεαυτόν». Ποιός όμως είναι ο πλησίον στην Παλαιά Διαθήκη; Δεν είναι ακόμα ο «εχθρός» της Καινής Διαθήκης αλλά δηλώνεται μέσα από το προαναφερθέν χωρίο η βαρύτητα που δείχνει η Παλαιά Διαθήκη για τον συνάνθρωπο. Όμως όταν ακούμε περί αγάπης στο Δευτερονόμιο αλλά και στα άλλα βιβλία της Πεντατεύχου γεννάται το ερώτημα για ποιά αγάπη μιλούμε; Ποια αγάπη μπορεί να μιμηθεί ο άνθρωπος της Παλαιάς Διαθήκης; Ο Ισραηλίτης μπορεί να μιμηθεί την αγάπη και την φιλανθρωπία που έδειξε ο Θεός προς τον άνθρωπο από την αρχή της Δημιουργίας. Ακόμα μπορούμε να δούμε στο βιβλίο του Δευτερονομίου διατάξεις που «δημιουργούν» μια τέλεια κοινωνία όπως την ονειρεύονταν οι άνθρωποι πολλούς αιώνες αργότερα. Από τα πολλά που αναφέρονται ας κρατήσουμε μόνο μια αντιπροσωπευτική έκφραση: «ουκ έσται εν σοί ενδεής» δηλαδή «δεν πρέπει να υπάρχει ανάμεσά σας πτωχός». Πρόκειται για ιδέα πρωτοποριακή και παντελώς άγνωστη στους λαούς και τις θρησκείες της εποχής.

Τελευταίο θέμα που θα θίξουμε είναι το πρόσωπο του Μωϋσή αφού θα χαθεί από την «βιβλική σκηνή» στα επόμενα βιβλία. Είναι μια υπέροχη θρησκευτική προσωπικότητα. Είναι το πρόσωπο που μας προσφέρει για πρώτη φορά την έννοια του προφήτη ως κάποιου που μιλά αντί κάποιου άλλου. Ο Μωϋσής είναι ο αντ᾽Αυτού! «Ο Μωϋσής είναι ο πρώτος από μια σειρά διακεκριμένων προσώπων του Ισραήλ μετά την Έξοδο. Ο Θεός τον καλεί με το όνομά του από τη φλεγόμενη βάτο για να του προσφέρει ως επίλεκτος δούλος τις υπηρεσίες του. Έκτοτε βρίσκεται σε στενή επικοινωνία μαζί του. Κατά τον καθηγητή κ.Καλαντζάκη τον γνωρίζει «πρόσωπο κατά πρόσωπο» και συνομιλεί «στόμα κατά στόμα». Τον αντιμετωπίζει «ενώπιος ενωπίῳ» και του συμπεριφέρεται «ως προς τον εαυτού φίλον». Όμως η τέλεια έννοια του προφήτη προσωποποιήθηκε στον θεανδρικό πρόσωπο του Χριστού. Αυτός ήταν ο τέλειος Προφήτης γιατί ακριβώς δεν ήταν μόνον ένας απλός προφήτης.

Το Δευτερονόμιο χρησιμοποιείται στην λειτουργική ζωή της Εκκλησίας αλλά και οι Πατέρες και Εκκλησιαστικοί Συγγραφείς έχουν ασχοληθεί με αυτό όπως ο Κύριλλος Αλεξανδρείας, ο Θεοδώρητος Κύρου, ο Προκόπιος Γαζαίος και ο Ωριγένης.