O “Πλούτος” του αθυρόστομου τραγικού Αριστοφάνη, μεταφρασμένος στη λόγια ελληνική του 16ου αιώνα και μάλιστα σχολιασμένος από αγιορείτη μοναχό της εποχής;
Και ο “Αίας” του Σοφοκλή;
Και πραγματείες …βοτανικής του Διοσκουρίδη (“Περί ύλης ιατρικής”) σε αντίγραφο του 11ου-12ου αιώνα.
Και τα “Γεωργικά” του Βιργίλιου και κείμενα του Βολταίρου (!) μεταφρασμένα σε χειρόγραφο κώδικα του 18ου αιώνα, και χαρτογραφήσεις (Κλαύδιου Πτολεμαίου “γεωγραφική Υφήγησις”) του 13ου αιώνα;
Κι όλα αυτά – και άλλα “ων ουκ έστι αριθμός”- στις Βιβλιοθήκες του Αγίου Όρους;
Στον “κώδικα 33” της Μονής Βατοπεδίου, ένας από τους κορυφαίους θεολόγους της εποχής με τεράστια μόρφωση και σπουδές σε βυζαντινά κέντρα της εποχής (Κωνσταντινούπολη), ο μοναχός Παχώμιος Ρουσάνος (Ζάκυνθος 1508- 1553) – γνωστός καλλιγράφος, αντιγράφει έργα αρχαίου δράματος (“Αίας” του Σοφοκλή, “Πλούτος” του Αριστοφάνη). Και μάλιστα με πολύ …οργανωμένο τρόπο. Αντιγράφει με κόκκινο μελάνι το αρχαίο κείμενο, μαύρο μελάνι για τη μετάφραση (στα ενδιάμεσα των στίχων) στη λόγια ελληνική της εποχής του και (με μαύρο επίσης μελάνι αλλά στα περιθώρια) σχολιάζει το κείμενο του τραγικού! Ως καλλιγράφος μάλιστα, κοσμεί τα φύλλα του κώδικα με σχέδια…
Οι μεταφράσεις του “Πλούτου” και του “Αίαντα” και η βοτανική, και οι μεταφράσεις του Βιργίλιου και του Βολταίρου, δεν είναι τα μόνα πνευματικά δημιουργήματα της υπερχιλιετούς – και ταυτισμένης με την βυζαντινή γραμματεία αλλά και με την πνευματική ακινησία και το μανιχαϊστικό τρόπο θεώρησης της πνευματικότητας – στο Άγιον Όρος.
“Άγιον Όρος και Λογιοσύνη” είναι ο τίτλος του Η΄ Διεθνούς επιστημονικού συνεδρίου που πραγματοποιείται από σήμερα μέχρι και την Κυριακή στην αίθουσα της Κεντρικής Δημοτικής Βιβλιοθήκης με διοργανωτή την Αγιορείτικη Εστία της Θεσσαλονίκης.
Η αρχή, σύμφωνα με τους εισηγητές και τις 32 εμπεριστατωμένες εισηγήσεις τους, γίνεται με τον Όσιο Αθανάσιο – τον επιλεγόμενο Αθωνίτη (Τραπεζούντα 927 – Μονή Μεγίστης Λαύρας Άγιον Όρος 1003;) – την εμβληματική μορφή του αγιορετικού μοναχισμού με λαμπρές σπουδές στην Κωνσταντινούπολη, προσωπικές φιλίες και πνευματικές επαφές με τον αυτοκράτορα Νικηφόρο Φωκά. Η φήμη της λογιοσύνης του προσέλκυσε κοντά του ευπαίδευτους μοναχούς από επιφανείς οικογένειες της Ανατολής και της Δύσης. Ουσιαστικά είναι ο ιδρυτής της πρώτης βιβλιοθήκης στο Άγιον Όρος (στη μονή Μεγίστης Λάβρας που ο ίδιος ίδρυσε) με υλικό αρχικά την προσωπική του βιβλιοθήκη που μετέφερε από την Κωνσταντινούπολη και στη συνέχεια εκατοντάδες βιβλία, χειρόγραφους κώδικες, μεταφράσεις κ.α. που ο ίδιος και οι συν-μοναχοί του επιμελήθηκαν και δημιούργησαν.
Η προσωπική βιβλιοθήκη του αγίου Αθανασίου του Αθωνίτη αποτέλεσε τον πυρήνα της πλουσιότατης βιβλιοθήκης της Μεγίστης Λαύρας ενώ ακολουθώντας το παράδειγμά του και οι υπόλοιπες Μονές δημιούργησαν σημαντικές βιβλιοθήκες, που αρχικά στεγάζονταν συνήθως σε διαμερίσματα του καθολικού, ενώ αργότερα, καθώς ο αριθμός των βιβλίων μεγάλωνε, αλλά και για λόγους πυρασφάλειας, μεταφέρονταν σε άλλους χώρους, στις πτέρυγες και στους πύργους, συχνά μαζί με το σκευοφυλάκιο και το αρχείο.
“Παρά τις επανειλημμένες αφαιμάξεις δια των οποίων εμπλουτίσθηκαν οι μεγαλύτερες βιβλιοθήκες της Δύσης και της Ρωσίας, οι βιβλιοθήκες του Αγίου Όρους εξακολουθούν να διαθέτουν πολλά από τα ωραιότερα ελληνικά χειρόγραφα παγκοσμίως. Πέρα από την ποιότητα, το μέγεθος σε απόλυτους αριθμούς των χειρογράφων που φυλάσσονται στις βιβλιοθήκες του Αγίου Όρους υπολογίζεται σε περίπου 15.000, όταν οι δύο μεγαλύτερες συλλογές ελληνικών χειρογράφων της Ευρώπης, του Βατικανού και της Εθνικής Βιβλιοθήκης των Παρισίων, δεν ξεπερνούν και οι δύο μαζί τις 10.000” σημειώνει ο αρχιτέκτων και αναστηλωτής Φαίδων Χατζηαντωνίου – εισηγητής του συνεδρίου με θέμα “Βιβλιοθήκες στην ιερά μονή Βατοπεδίου- Κατηγορίες βιβλίων – Οργάνωση και λειτουργία των χώρων” αλλά και επιμελητής της έκθεσης με τίτλο “Λόγιοι και Λογιοσύνη στο Άγιον Όρος” που αναπτύσσεται στους χώρους της Αγιορετικής Κοινότητας παράλληλα με το συνέδριο.
“Το μεγαλύτερο μέρος των αγιορείτικων χειρογράφων είναι ελληνικά, σημειώνει ο κ.Χατζηαντωνίου, αλλά δεν είναι καθόλου αμελητέες και οι ξενόγλωσσες συλλογές. Στη Μονή Ιβήρων λ.Χ φυλάσσονται περί τα 100 γεωργιανά περγαμηνά χειρόγραφα που αποτελούν τη μεγαλύτερη συλλογή γεωργιανών χειρογράφων παγκοσμίως εκτός Γεωργίας, ενώ ξεπερνούν κατά πολύ τα 1.000, περγαμηνά και χαρτώα, τα σλαβικά χειρόγραφα που φυλάσσονται στις βιβλιοθήκες της σερβικής Μονής Χιλανδαρίου, της βουλγαρικής Μονής Ζωγράφου, της ρωσικής Μονής Αγίου Παντελεήμονος και σε άλλες βιβλιοθήκες μοναστηριών και σκητών. Επίσης ένας μεγάλος αριθμός ρουμανικών χειρογράφων φυλάσσονται στις δύο ρουμανικές σκήτες του Τιμίου Προδρόμου και του Αγίου Δημητρίου (Σκήτη του Λάκκου), καθώς και σε αρκετές βιβλιοθήκες μοναστηριών και κελιών, ενώ δεν λείπουν και τα λατινικά και αραβικά χειρόγραφα”.
Η Αθωνιάδα Σχολή
Με πρωτοβουλία του προηγουμένου Μελετίου Βατοπεδινού και την πλούσια ηθική και υλική υποστήριξη του Οικουμενικού Πατριάρχη Κυρίλλου Ε΄,ιδρύεται “φροντιστήριον ελληνικών μαθημάτων, παιδείας τε και διδασκαλίας παντοδαπούς εν τε λογικαίς, φιλοσοφικαίς τε και θεολογικαίς επιστήμαις”. Για την εξεύρεση πόρων διορίζεται στην Κωνσταντινούπολη τετραμελής επιτροπή αποτελούμενη από δύο μητροπολίτες και δύο προκρίτους από την συντεχνία των γουναράδων, ενώ επιπλέον προικοδοτείται η νεοπαγής Σχολή με τα εκκλησιαστικά δικαιώματα του Πατριαρχείου από την γειτονική επισκοπή Ιερισσού και Αγίου Όρους, τα οποία ανέρχονται ετησίως στο σεβαστό ποσό των 24.000 “άσπρων”. Το οικοδομικό συγκρότημα της Σχολής αρχίζει να κτίζεται σε έναν λόφο κοντά στην Μονή Βατοπεδίου περί το 1745 και ολοκληρώνεται στα μέσα της επόμενης δεκαετίας.
Μετά από την πρώτη τετραετή (1749-1753) σχολαρχία του ιεροδιακόνου Νεοφύτου Καυσοκαλυβίτου, την διεύθυνση της Σχολής αναλαμβάνει ο Ευγένιος Βούλγαρης, ο περίφημος λόγιος μοναχός και διδάσκαλος του Γένους που συνδυάζει την ελληνορθόδοξη παράδοση με τα πνευματικά έργα του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού και οραματίζεται να εφαρμόσει στην Αθωνιάδα ένα εκπαιδευτικό πρόγραμμα κατά το πρότυπο της Πλατωνικής Ακαδημίας. Στον κύκλο των φιλοσοφικών μαθημάτων περιλαμβάνονται η Λογική, η Εισαγωγή στη Φιλοσοφία και η Μεταφυσική, ενώ στα Μαθηματικά περιλαμβάνονται η Αριθμητική, η Γεωμετρία, η Φυσική και η Κοσμογραφία. Επίσης εισάγεται η διδασκαλία των Λατινικών. Για τις διδακτικές ανάγκες μετέφρασε πολλά και ποικίλου περιεχομένου ευρωπαϊκά συγγράμματα, αλλά συγχρόνως συνέταξε και τα προσωπικά διδακτικά του έργα, τα οποία κυκλοφορούσαν στη Σχολή χειρόγραφα. Η σχολαρχία του Βούλγαρη διήρκεσε μία εξαετία, περίοδο κατά την οποία εκπαίδευσε περίπου 600 μαθητές, που διασκορπίστηκαν σε όλη την Ελλάδα επιτελώντας σπουδαίο εκπαιδευτικό έργο.
Το 1759, κατόπιν προβλημάτων που είχαν αναφανεί και αποδείχθηκαν ανυπέρβλητα, παραιτήθηκε ο Βούλγαρης και με την αποχώρησή του αρχίζει ο μαρασμός της Αθωνιάδας
Η ανέγερση της νέας Αθωνιάδας άρχισε το 1844 σε ιδιοκτησία της Μονής Κουτλουμουσίου στις Καρυές και η Σχολή άρχισε να λειτουργεί ένα χρόνο αργότερα με διευθυντή τον Δανιήλ Μάγνητα Ιβηρίτη. Η δεύτερη αυτή περίοδος λειτουργίας της Αθωνιάδας διαρκεί 95 χρόνια, με μία δεκαπεντάχρονη διακοπή της λειτουργίας της, από το 1915 ως το 1930. Το 1953 επανιδρύεται η Αθωνιάδα, η οποία στεγάζεται πλέον σε μία εξωτερική πτέρυγα συναπτόμενη στην νοτιοανατολική γωνία του περιβόλου της Βατοπεδινής Σκήτης του Αγίου Ανδρέου (το επιλεγόμενο “Σεράι”). Η Σχολή, νομικό πρόσωπο δημοσίου δικαίου με την επωνυμία “Αθωνιάς Εκκλησιαστική Ακαδημία”, είναι ένα εξατάξιο σχολείο που ακολουθεί το εκπαιδευτικό πρόγραμμα του Υπουργείου Παιδείας, αλλά με επιπλέον διδασκαλία μαθημάτων βυζαντινής μουσικής και αγιογραφίας. Ο θεσμός του σχολάρχη δεν υπάρχει σήμερα και διδάσκουν 14 καθηγητές, εκ των οποίων τρεις είναι ιερομόναχοι. Ο αριθμός των μαθητών κυμαίνεται μεταξύ σαράντα και πενήντα και κάθε ένας από αυτούς βρίσκεται υπό την κηδεμονία μιας από τις είκοσι μονές του Αγίου Όρους. Οι πόροι για την λειτουργία της Αθωνιάδας προέρχονται από επιχορηγήσεις του Υπουργείου Παιδείας και της Ιεράς Κοινότητος.
Αγιορείτικο Τυπογραφείο
Το πρώτο τυπογραφείο του Αγίου Όρους λειτούργησε στην Μεγίστη Λαύρα στα μέσα του 18ου αιώνα. Το 1759 εκδίδεται εκεί “συνδρομή και δαπάνη του Πανοσιωτάτου Αρχιμανδρίτου της Μεγίστης Λαύρας Κυρίου Κοσμά επιδαυρίου” ένα και μοναδικό βιβλίο: “Εκλογή του ψαλτηρίου παντός”. Η δεύτερη περίοδος της αγιορείτικης τυπογραφίας εγκαινιάζεται το 1930 στις Καρυές, όπου εγκαθίσταται το “Καλλιτεχνικόν Τυπογραφείον της Ιεράς Κοινότητος”, ή “Αγιορειτικόν Τυπογραφείον”. Ιδιοκτήτης και διευθυντής του ήταν ο μοναχός Νεκτάριος Κατσάρος. Τον τελευταίο χρόνο της λειτουργίας του το “Αγιορείτικο Τυπογραφείο” μεταστεγάστηκε στο σιμωνοπετρίτικο κελί του Αγ. Γεωργίου “του Καλαθά”. Το επίπεδο πιεστήριο του “Αγιορειτικού Τυπογραφείου”, που κατασκευάστηκε στη Γερμανία το 1882, ήταν το πρώτο πιεστήριο της εφημερίδας “Ακρόπολις” των Αθηνών!
Αγιορείτικα βιβλιοδετεία
Εξαίρετα δείγματα βιβλιοδεσίας από αγιορείτικα εργαστήρια συναντώνται σε όλες τις βιβλιοθήκες στον Άθω. Οι αγιορείτικες βιβλιοδεσίες χρονολογούνται σε διάφορες εποχές, καθώς οι μοναχοί συνήθιζαν να ανανεώνουν τις σταχώσεις των βιβλίων τους, ιδιαιτέρως σε όσα προορίζονταν για καθημερινή χρήση και γι’ αυτό παρουσίαζαν τις μεγαλύτερες φθορές. Ως τα τέλη της δεκαετίας του 1980 λειτουργούσε στο Κουτλουμουσιανό κελί του Αγίου Ευθυμίου το τελευταίο παλαιό βιβλιοδετείο του Αγίου Όρους, με μεταλλικά στοιχεία και κοσμήματα που χρονολογούνταν από τον 16ο-17ο αιώνα. Σήμερα, ο γέροντας Κάλλιστος του Ιβηρίτικου κελιού της Μεταμορφώσεως, ανατολικά των Καρυών δημιούργησε και λειτουργεί ένα καλλιτεχνικό βιβλιοδετείο με μηχανήματα κατασκευασμένα στη Λειψία τον 19ο αιώνα.
