Μητροπολίτης Μεσσηνίας: Ορθόδοξη Εκκλησία και Γεωπολιτική σήμερα
Χρυσοστόμου Σαββάτου
Μητροπολίτου Μεσσηνίας
Καθηγητού του Πανεπιστημίου Αθηνών
Αρχικά οφείλουμε να αποδεχθούμε, ότι η ρευστότητα του παρόντος σχήματος του κόσμου, η αναζήτηση μηχανισμών και μοντέλων οικονομικής σταθερότητας και νέων ζωνών επιρροής, συνιστούν ταυτοτικά και αναπόδραστα χαρακτηριστικά των συγχρόνων κοινωνιών. Οι κοινωνίες μεταβάλλονται συνήθως με εντάσεις και οι εποχές της βίας υπερτερούν εκείνων της πολυπόθητης ειρήνης.
Το σημερινό ανταγωνιστικό γεωπολιτικό puzzle, με ψηφίδες προερχόμενες από την Δύση και την δυναμικώς επελαύνουσα Ρωσική και Ασιατική Ανατολή, χαρακτηρίζεται από ισχυρές αντιπαραθέσεις, τάσεις απομονωτισμού και εθνικισμού, με τις οποίες τροφοδοτείται η παγκόσμια ανασφάλεια. Η βίαιη επανεμφάνιση υπό νέα μορφή του υπνώττοντος μέχρι πρότινος «ψυχρού πολέμου», μέσω δηλαδή, κρατών δορυφόρων, προσπαθεί να αναδιαμορφώσει ζώνες επιρροής, στο επίπεδο κυρίως των κρατικών οντοτήτων.
Αυτή η γεωπολιτική εξέλιξη τείνει να εδραιωθεί και στον εκκλησιαστικό χώρο των Βαλκανίων και της ευρύτερης περιοχής της Μέσης Ανατολής, με μοχλούς πίεσης τον ιδεολογικό αναθεωρητισμό μέσω του συντηρητισμού και του εθνοφυλετισμού.
Στην διαμορφούμενη αυτή κατάσταση η Ορθόδοξη Εκκλησία καλείται και πάλι να διαδραματίσει έναν ρόλο ουσιαστικό, κυρίως μέσα από τις ήδη υφιστάμενες εκκλησιαστικές δομές της, των Πατριαρχείων και των Αυτοκεφάλων Εκκλησιών, οι οποίες έχουν επιβεβαιώσει ιστορικά τις αντοχές τους στις αξίες που εκφράζουν και στον θετικό πολιτιστικό τους ρόλο. Όπου μάλιστα, κατά τεκμήριο, ο πληθυσμός των κρατών αυτών είναι στην πλειοψηφία του Ορθόδοξος, τότε ο ρόλος της Ορθόδοξης Εκκλησίας είναι καθοριστικός τόσο ως προς την νομιμοποίηση της πολιτειακής εξουσίας, όσο και ως προς την συγκρότηση και ενότητα της κοινωνίας των πολιτών.
Με τον τρόπο αυτό η Ορθόδοξη Εκκλησία παίζει σημαντικό ρόλο στην συγκρότηση και διατήρηση της εθνικής ταυτότητας και της αντίστοιχης εθνικής αφήγησης και αφύπνισης. Συμβάλλει, δηλαδή, στην συσσωμάτωση και στην διαμόρφωση μιάς ενιαίας αυτοσυνειδησίας και ταυτότητας, θετικές αρχές, οι οποίες ενισχύονται και από τις υφιστάμενες εκκλησιαστικές δομές της Αυτοκεφαλίας η του Πατριαρχείου.
Πρώτη περίπτωση αποτελεί η Ουκρανία, όπου η κρατική εξουσία αναζητεί από την πλειοψηφούσα Ορθόδοξη Εκκλησία τρόπο επίτευξης μιάς ενδορθόδοξης ενότητας, στην βάση και στην δομή της Αυτοκεφαλίας, ως μοντέλο εθνικής ενότητας.
Δεύτερη περίπτωση αφορούν τα Σκόπια, όπου μέσα από την Ορθόδοξη Εκκλησία καταβάλλεται προσπάθεια να επιβληθεί ως κρατική ονομασία ο όρος «Μακεδονία» και η «μακεδονική» ταυτότητα, με την εδραίωση μιάς «Μακεδονικής» Αυτοκέφαλης Ορθόδοξης Εκκλησίας.
Σταχυολογούμενες αυτές οι περιπτώσεις αποδεικνύουν την συμβολή της Ορθοδοξίας σε σχέση προς την γεωπολιτική διαμόρφωση των κρατών, της διεθνούς νομιμοποίησής τους και της εθνικής τους ταυτότητας.
Υπάρχουν όμως και οι περιπτώσεις με αρνητικό πρόσημο, όταν η Ορθόδοξη Εκκλησία εργαλειοποιείται και η εκμετάλλευσή της γίνεται τόσο από πολιτικούς όσο και από εκκλησιαστικούς παράγοντες με σκοπό την επικυριαρχία. Όταν προπαγανδίζουν υπέρ της μιάς η της άλλης κρατικής οντότητας, με μέσο και όχημα προπαγάνδας την Ορθοδοξία, και με κύριο σκοπό την εξυπηρέτηση γεωπολιτικών σκοπιμοτήτων και πολιτικών επιδιώξεων, εσωτερικών η εξωτερικών. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η περίπτωση της Γεωργίας, όπου η Ορθόδοξη Εκκλησία χρησιμοποιείται από το κόμμα «Γεωργιανό όνειρο», προκειμένου να εδραιώσει την αντιδυτική ιδεολογία του.
Πρωτεύοντα ρόλο σε αυτήν την εργαλειοποίηση διαδραματίζει ένα νέο ιδεολογικό – πολιτικό και εκκλησιαστικό μόρφωμα, το οποίο ονομάζεται «ρωσικός κόσμος», και το οποίο επιδιώκει την επέκταση της ρωσικής επιρροής, πολιτικά και εκκλησιαστικά, και την αναβάθμιση του ρόλου του Πατριαρχείου της Μόσχας στο σώμα των Ορθοδόξων Εκκλησιών, έναντι του Οικουμενικού Πατριαρχείου.
Επανερχόμενοι όμως στο αρχικό αιτούμενο, στον ρόλο σύνολης της Ορθόδοξης Εκκλησίας στο περιγραφόμενο γεωπολιτικό γίγνεσθαι, προκύπτουν τα παρακάτω ερωτήματα:
Είναι δυνατόν η Ορθόδοξη Εκκλησία να «αντιγράφει» μοντέλα κοσμικά και πολιτικά με απώτερο σκοπό να εξυπηρετηθούν αντίστοιχες πολιτικές σκοπιμότητες και ιδιοτέλειες;
Μπορεί να μετατραπεί η Ορθόδοξη Εκκλησία σε «εθνική Εκκλησία» και να ασκεί προπαγάνδα;
Μπορεί η Ορθόδοξη Εκκλησία να εργαλειοποιείται υπέρ της μιάς η της άλλης μορφής κρατικής εξουσίας;
Ο πόλεμος στην Ουκρανία αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα εργαλειοποίησης της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Είναι ένας πόλεμος μεταξύ δύο ομοδόξων λαών, συντριπτικά πλειοψηφούντων στα εθνικά τους όρια. Πρόκειται για ενδορθόδοξο πόλεμο με χαρακτήρα καθαρά ταυτοτικό και μια λανθασμένη θεώρηση της Ορθόδοξης Εκκλησίας, ως μιάς Ορθοδοξίας του εθνικισμού, της δυνάμεως, της ισχύος, του αυταρχισμού και του ολοκληρωτισμού. Με τον πόλεμο επιδιώκεται αφενός η επιβολή των αρχών του «ρωσικού κόσμου» στην Ουκρανία και αφετέρου η αποτροπή αναγνώρισης της ως πολιτειακής οντότητας ώστε να μην έχει την δική της εθνική ταυτότητα και την δική της Εκκλησιαστική Αυτοκεφαλία.
Τα παραπάνω καταδεικνύουν την προβληματική και εσφαλμένη εξέλιξη του Ρωσο – ουκρανικού ζητήματος εξαιτίας της εθνοφυλετικής και ιδεολογικής χρήσης της Ορθόδοξης Εκκλησίας στο πλαίσιο των διαμορφούμενων γεωπολιτικών ορίων, συγχρόνως δε καταδεικνύεται και η λανθασμένη κατά-νόηση λειτουργίας της δομής της Αυτοκεφαλίας.
Η Αυτοκεφαλία για τις αρχές της Ορθόδοξης Εκκλησιολογίας δεν συνεπάγεται απομόνωση, αυτονόμηση, αποκεκομμένη δράση και εσωστρέφεια για κάθε Αυτοκέφαλη Εκκλησία αλλά συμμετοχή και σχέση στο πλαίσιο μιάς συνοδικής κοινωνίας υπό τον καθοδηγητικό και συντονιστικό ρόλο του Οικουμενικού Πατριαρχείου, όπως απεφάσισε άλλωστε και η Αγία και Μεγάλη Σύνοδος της Ορθοδόξου Εκκλησίας (Κρήτη 2016). Επίσης, η Αυτοκεφαλία σχετίζεται και με την διατήρηση της εθνικής συνείδησης, η οποία αποτελεί στοιχείο της εθνικής ταυτότητας κάθε κράτους – έθνους, χωρίς όμως να μεταλλάσσεται η λειτουργία της Αυτοκεφαλίας σε μέσο επιβολής των εθνικών στοιχείων (γλώσσα, ήθη, έθιμα, πολιτιστικά δεδομένα) ενός κράτους – έθνους σε ένα άλλο έθνος-κράτος, γιατί τότε αντιμετωπίζουμε εθνοφυλετική εκτροπή.
Αυτή η πραγματικότητα, θα πρέπει να μας συνδέσει γόνιμα σε μία διαλογική βάση, στην οποία με θεολογικά, ιστορικοκανονικά, κοινωνιολογικά και γεωπολιτικά επιχειρήματα θα εξετασθούν τα παρακάτω ερωτήματα:
α) Δύναται ένα κράτος, με πλειοψηφία τους Ορθοδόξους, να επιδιώκει την δημιουργία ζωνών επιρροής σε παγκόσμιο επίπεδο, και με ιδιαίτερη έμφαση εκκλησιαστικά στα παλαίφατα Πατριαρχεία και στις Αυτοκέφαλες Εκκλησίες;
β) Υπάρχει Ορθόδοξη Εκκλησία, η οποία μπορεί να διεκδικήσει την επιρροή της σε ένα άλλο Ορθόδοξο κράτος, μέσω του πολέμου, και την κυριαρχία της, υπό το σκεπτικό της «Τρίτης Ρώμης» η του «ρωσικού κόσμου»;
γ) Είναι δυνατόν να καθίστανται Αυτοκέφαλες Ορθόδοξες Εκκλησίες και Πατριαρχεία «δορυφόροι» μιάς άλλης Ορθόδοξης Εκκλησίας, γεγονός που οδηγεί de facto στην διάσπαση των Ορθοδόξων και στον εκκλησιαστικό ανταγωνισμό;
δ) Είναι δυνατόν με βάση το επιχείρημα ενός «ιδεολογικού πλεονεκτήματος» και μιάς «υποκριτικής ηθικής» να λειτουργεί κυριαρχικά μία Ορθόδοξη Εκκλησία σε μία άλλη Ορθόδοξη Εκκλησία με μοναδικό κίνητρο τον πολιτικό θετικισμό στο «δούναι και λαβείν»;
* Ανεπτυγμένη μορφή της αρχικής τοποθέτησης, κατά την Θεματική Τράπεζα Λόγου «Ορθόδοξη Εκκλησία και Γεωπολιτική σήμερα», στο πλαίσιο του Διεθνούς Συνεδρίου της Θεολογικής Σχολής του Ε.Κ.Π.Α., με θέμα: «Η Ορθόδοξη Θεολογία στον 21ο αιώνα. Προκλήσεις και προοπτικές», στην οποία συμμετείχαν ο πρώην Αντιπρόεδρος της Κυβερνήσεως και Υπουργός Εσωτερικών, Πρόεδρος κ. Ευάγγελος Βενιζέλος, Ομότιμος Καθηγητής Συνταγματικού Δικαίου της Νομικής Σχολής του Α.Π.Θ., ο κ. Άγγελος Συρίγος, Βουλευτής, πρ. Υφυπουργός και Καθηγητής Διεθνούς Δικαίου στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, ο κ. Εμμανουήλ Καραγεωργούδης, Κοσμήτορας της Θεολογικής Σχολής του Ε.Κ.Π.Α., ο Πανιερώτατος Μητροπολίτης Κωνσταντίας-Αμμοχώστου Βασίλειος Καραγιάννης, μέλος της Κεντρικής Επιτροπής του Π.Σ.Ε., ο Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης Περιστερίου Γρηγόριος Παπαθωμάς, Καθηγητής του Τμήματος Θεολογίας του Ε.Κ.Π.Α., ο Αιδεσιμολογιώτατος Αρχιδιάκονος Ιωάννης Χρυσαυγής, Καθηγητής της Ελληνορθόδοξης Θεολογικής Σχολής Τιμίου Σταυρού Brookline, Μασαχουσέτης Η.Π.Α. και ο Svetoslav Ribolov, Καθηγητής Θεολογικής Σχολής «Άγιος Κλήμης Αχρίδος» του Πανεπιστημίου της Σόφιας, Βουλγαρίας. Την συζήτηση συντόνισε ο κ. Σταύρος Γιαγκάζογλου, Αναπληρωτής Καθηγητής του Τμήματος Θεολογίας του Ε.Κ.Π.Α. (Αθήνα- Κεντρικό Πανεπιστήμιο- Αμφιθέατρο «Άλκης Αργυριάδης, 28-11-2024).
