Μία χώρα υπάρχει στον κόσμο, το Όρος Άθως, είπε ο Βυζαντινός χρονογράφος Γρηγοράς.
Το Άγιον Όρος, τόπος στον οποίον ο χρόνος συνετρίβη. Παρελθόν και παρόν συναντώνται εις μίαν υπερκόσμιον πραγματικότητα, τον Ορθόδοξον Μοναχισμόν.
Μεγάλες προσωπικότητες έζησαν εδώ και δημιουργήσαν ένα λαμπρό μουσικό έργο. Σπάνια χειρόγραφα βρέθηκαν στις Ιερές Μονές του Αγίου Όρους. Μουσικά όργανα και πρόσωπα εσώθηκαν σε κώδικες και τοιχογραφίες. Στην Αθωνιάδα Σχολή εδίδαξαν σπουδαίοι διδάσκαλοι και ανέδειξαν καλούς μαθητές και αγίους ακόμη.
Στην Κιβωτό της Ορθοδοξίας και της Σωτηρίας η ψαλτική τέχνη κατέγραψε μια μακραίωνη και λαμπρά ιστορία.
Πλήθος αγίων και λογίων ασχολήθηκαν με αυτήν και την επλούτισαν με την αγάπη τους και την γνώση τους.
Τα τάλαντα, και οι κωδωνοκρουσίες με τους ρυθμικούς ήχους και την γλυκεία μουσική στρέφουν εξ’ ολοκλήρου την προσοχή μας στο ευωδιαστό Περιβόλι της Παναγίας, στον πνευματικό αγιορείτικο φάρο.
Από την εποχή ήδη των μεγάλων βυζαντινών αυτοκρατόρων (π.χ. εποχή των Παλαιολόγων 1261-1453), που υπήρξε ακμή στις τέχνες και τα γράμματα, η εκκλησιαστική μουσική παρουσίασε ιδιαίτερη άνθηση. Μεγάλοι συνθέτες, γραφείς και δάσκαλοι, διαφύλαξαν, μελέτησαν και διαμόρφωσαν το βυζαντινό μέλος, έτσι ώστε να δημιουργηθεί με τον καιρό μια μεγάλη βυζαντινή μουσική παράδοση. Στους χρόνους αυτούς έδρασαν οι: Ιωάννης ο Κουκουζέλης και Γρηγόριος Κουκουζέλης (12ος αιώνας), Ιωάννης Πλουσιαδηνός ή Κουκουμάς (γνωστός απ’ την σοφωτάτη παραλλαγή και την αγιορείτικη μέθοδο), Θεόδουλος ή Θωμάς Θηκαράς (ήκμασε τον 14ο αιώνα, εποίησε μελοποιήσεις και μεθόδους), Ιωάννης Κλαδάς (στα 1400), Θεοφάνης Καρύκης, Δ. Ραιδεστηνός (αρχές 15ου αιώνα), Γρηγόριος Αλυάτης (αρχές 15ου αιώνα), Συνέσιος κ.α.
Η παράδοση αυτή έκλεισε με τον Μανουήλ Δούκα τον Χρυσάφη, ο οποίος άφησε πολυάριθμες συνθέσεις και εμελοποίησε και ολοκλήρωσε το παλαιό Στιχηράριο, το οποίο καλλώπισεν ο Κουκουζέλης.
Τον 18ο αιώνα επίσης έχουμε πλήθος μουσικών χειρογράφων από αντιγραφείς και συνθέτες.
Την περίοδο αυτή έχουμε μια δεύτερη μεγάλη ακμή στην ιστορία της εκκλησιαστικής μουσικής της Τουρκοκρατίας. Δρουν οι άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης (1749 – 1809) ο υμνογράφος, ο Ιωάννης Πρωτοψάλτης ο Τραπεζούντιος, παπαδική του οποίου βρίσκεται στην Ι. Μ. Μεγίστης Λαύρας, ο Πέτρος Γλυκύς ή Μπερεκέτης, παπαδική του βρίσκεται στην Ι. Μ. Ξηροποτάμου, ο Πέτρος Πελοποννήσιος συνθέτης απολυτικίων, κοντακίων, προσομοίων κ.λ.π. αναστασιματάριο του οποίου βρίσκεται στην Ι. Μ. Ιβήρων, ο μελοποιός Πέτρος Βυζάντιος, ο οποίος ήταν μαθητής του Πέτρου Πελοποννήσιου κ.α. καθώς και πολλοί Αγιορείτες γραφείς και μελωποιοί.
Πλήθος μουσικών χειρογράφων σώζονται στις Ι. Μονές του Αγίου Όρους. Τα περισσότερα στην Ι. Μ. Ιβήρων δηλ. 348 τον αριθμό, ακολουθούν η Ι. Μ. Βατοπαιδίου με 290 χειρόγραφα, η Μ. Παντελεήμονος με 150, η Μ. Μεγίστης Λαύρας με 130, η Μ. Ξηροποτάμου με 130, η Μ. Δοχειαρίου με 107, η Χιλανδαρίου με 103 και άλλες μονές με λιγώτερα από 100 μουσικά χειρόγραφα.
Στην εκκλησιαστική μουσική πρωτεύοντα ρόλο έχει η μελωδία, διότι αυτή συγκροτεί το ουσιώδες μέρος κάθε μουσικής σύνθεσης, με ψυχή της τον χρόνο. Τα θρησκευτικά άσματα των μοναχών προέρχονται από την ευγενή, περιπαθή και συγκινούμενη καρδιά τους. Όπως και η εκκλησία, οι ιερομόναχοι στο Άγιον Όρος αναλώνονται για να διακονήσουν τον κόσμο εις τύπον Χριστού. Έχουν ως στόχο όχι να αφομοιωθούν με τον κόσμο, αλλά να αφομοιώσουν τον κόσμο παράλληλα φυσικά με τον ενοποιητικό ρόλο της Εκκλησίας.
Μοναχός και προσευχή (τετυπωμένη κοινή προσευχή – ακολουθία ή κατά μόνας – νοερά προσευχή) με μυστικά βιώματα είναι ταυτόσημα. Οι ακολουθίες μιας κοινής ημέρας κατέχουν το 1/4 του 24ωρου.
Προσευχές, όρθρος, ώρες, θεία λειτουργία, ενάτη ώρα, προσηλωμένοι οι μοναχοί στα πνευματικά στην καθημερινή τους λατρεία. Κάθε Μονή έχει διαμορφώσει ελεύθερα το δικό της τυπικό, ίδια όλα στην ουσία, όμως διαφέρουν ως προς τις λεπτομέρειες.
Οι ακοουθίες σε μια μονή είναι μια μικρογραφία της ουράνιας λειτουργίας. Όλοι παίρνουν μέρος στην λειτουργία αυτή, ηγούμενος, εφημέριος, τυπικάρης, κανονάρης, διαβαστής, ψάλτες. Κύριο βάρος της μελωδίας ο λόγος που διεγείρει τα ενθουσιαστικά αισθήματα.
Οι μοναχοί του Αγίου Όρους δεν σταμάτησαν να συλλέγουν, να μελοποιούν ύμνους και να εκδίδουν βιβλία.
