Είμαστε πάλι στο κλίμα της δουλειάς του Θεοφάνη. Έχει μεγάλη σημασία η παρουσία και οι δωρεές των ηγεμόνων της Βαλκανικής για την εξέλιξη της μεταβυζαντινής ζωγραφικής, καθώς αυτοί στέλνουν χρήματα, χορηγίες είτε για την ανακατασκευή παλιών εκκλησιών είτε για τη διακόσμησή τους. Ήταν γι’ αυτούς ένας τρόπος προβολής και επίδειξης του κύρους τους, αλλά και μία εκδήλωση πίστης.
Εδώ εικονίζεται ο βοεβόδας Αλέξανδρος με την οικογένειά του και η πριγκίπισσα Ρωξάντρα που επιγράφεται η ευσεβεστάτη κυρία. Αυτοί χρηματοδότησαν την τοιχογράφηση του καθολικού της Μονής Δοχειαρίου στο άγιο Όρος.
Βόρεια και νότια κόγχη
Είναι ζωγραφισμένο από ζωγράφο της σχολής του Θεοφάνη. Πρόκειται για μεγάλη εκκλησία και είναι γεμάτη με θέματα από διάφορους εικονογραφικούς κύκλους. Αυτές οι φωτογραφίες είναι από το λεύκωμα του Millet. Είναι γενικές απόψεις του εσωτερικού.
Το καθολικό είναι στον τύπο του τρίκογχου του αγιορείτικου.
Πλατυτέρα
Στο τεταρτοσφαίριο της αψίδας η Παναγία είναι ένθρονη. Οι άγγελοι κρατούν ειλητάρια που αναφέρονται στη μορφή της. Είναι η κατεξοχήν θέση της.
Ουράνια λειτουργία – Σκηνή μαρτυρίου – Κοινωνία Αποστόλων
Πάνω έχουμε την παράσταση της θείας και ουράνιας λειτουργίας. Από κάτω αριστερά έχουμε την κοινωνία των Αποστόλων. Όλα αυτά μπαίνουν στο ιερό, στον ημικύλινδρο της αψίδας κάτω από την παράσταση της Παναγίας.
Άποψη του τρούλου
Γύρω γύρω από τον Χριστό έχουμε τις αγγελικές δυνάμεις με την Παναγία στη μέση (1). Ανάμεσα στα παράθυρα έχουμε παραστάσεις προφητών. Το εικονογραφικό πρόγραμμα του τρούλου είναι το καθιερωμένο.
Η μορφή του Παντοκράτορα στον τρούλο και της Παναγίας στο τεταρτοσφαίριο είναι από πολύ παλιά καθιερωμένα. Ο ναός είναι μικρογραφία του σύμπαντος. Όσο πιο ψηλά απεικονίζονται οι μορφές τόσο πιο σημαντικές είναι.
Γενική άποψη, λεπτομέρειες: Θεοτόκος, Ευαγγελισμός
Παίρνουμε μια ιδέα για το πώς απεικονίζονται οι μορφές σε ζώνες (αριστερά). Δεξιά έχουμε λεπτομέρεια από την αριστερή εικόνα. Είναι η Παναγία.
Αυτά τα εικονογραφικά προγράμματα που είναι πλούσια περιλαμβάνουν και κύκλους όπως είναι ο Ακάθιστος Ύμνος, που ήταν σε μεγάλη διάδοση στην παλαιολόγεια ζωγραφική.
Βλέπουμε στην Παναγία τη λεπτομέρεια και την έκφραση. Είναι πολύ υψηλής ποιότητας αυτές οι τοιχογραφίες.
Δεξιά εικονίζεται ο Ευαγγελισμός που βρίσκεται στην πάνω εικόνα μέσα στην αψίδα.
Βλέπουμε την μορφή της Παναγίας να είναι καθιστή και το σώμα της να κάνει αλλεπάλληλες στροφές. Είναι γνωστός από παλιά ο τρόπος αυτός της απόδοσης. Οι πτυχές της όμως είναι λίγο πιο ξηρές και γραμμικές.
Δεξιά βλέπουμε μία μικρή λεπτομέρεια της καθημερινής ζωής. Η Παναγία που έκλωθε την πορφύρα όταν ήρθε ο άγγελος συνοδεύεται από μια παιδίσκη, η οποία κάνει αντίστοιχη εργασία.
Το κλώσιμο, το γνέσιμο, η ύφανση ήταν μία ευγενής ασχολία από τα βυζαντινά χρόνια.
Δέηση
Η μορφή του Χριστού σε μεγάλο αρχιερέα σε παραστάσεις δέησης την έχουμε ξαναδεί. Βλέπουμε πώς απέδωσε τη μορφή του Προδρόμου και θυμόμαστε πώς την είχε αποδώσει ο ζωγράφος της μονής Ρουσάνου 6 χρόνια νωρίτερα. Υπάρχει πράγματι μια ενιαία τεχνοτροπία ανάμεσα σ’ αυτά τα σύνολα, τα περισσότερα απ’ τα οποία τα βρίσκουμε στο Άγιο Όρος και στα Μετέωρα.
Γέννηση – Υπαπαντή
Δύο σκηνές από τον χριστολογικό κύκλο. Εδώ βλέπουμε καθαρά την επίδραση του Θεοφάνη (αριστερά) που εισήγαγε στη μνημειακή ζωγραφική τη μορφή αυτή της γονατιστής Παναγίας. Και λέμε στη μνημειακή ζωγραφική, γιατί την έχουμε δει και νωρίτερα στις φορητές εικόνες του Νικόλαου Τζαφούρη (τρίπτυχο που βρίσκεται στο Ερμιτάζ) . Το μοτίβο αυτό είναι δυτικό. Η Παναγία αυτή δεν είναι βυζαντινή, αλλά έχει γίνει αποδεκτή και έχει χρησιμοποιηθεί κατά κόρον και από τον Θεοφάνη και από τη σχολή του.
Υπαπαντή: έχει μια ισορροπία, οι μορφές αποδίδονται με συγκρατημένες κινήσεις, έχουν ένα κύρος. Όλα αυτά έρχονται από την παράδοση του Θεοφάνη και από την παράδοση της κρητικής σχολής. Γι’ αυτό λέμε ότι είναι η σχολή του Θεοφάνη.
Μεταμόρφωση
Η σκηνή απλώνεται επειδή υπάρχει διαθέσιμος χώρος. Αυτό δίνει την ευκαιρία στον ζωγράφο να αποδώσει κάποια βλάστηση, μια μικρή αίσθηση της φύσης, που την έχουμε ξαναδεί στις παραστάσεις αυτής της σχολής. Ακόμα και στον Αναπαυσά βλέπουμε αυτά τα μικρά ψήγματα της εισαγωγής της αίσθησης της φύσης στις τοιχογραφίες.
Ανάσταση
Η εικονογραφία της Ανάστασης είναι γνωστή. Έχουμε είτε τον Χριστό στη μέση και τους δύο προπάτορες αριστερά και δεξιά είτε έχουμε την άλλη σκηνή στην οποία ο Χριστός έρχεται και είναι και οι δύο προς μία κατεύθυνση. Είναι και οι δύο σε χρήση κατά τα μεταβυζαντινά χρόνια.
Ενταφιασμός – Ψηλάφηση Θωμά
Ενταφιασμός: Είναι ένα παλιό μοτίβο. Είναι η σκηνή του ενταφιασμού και όχι του επιτάφιου θρήνου.
Όταν οι εικονογραφικός κύκλος των παθών είναι μεγάλος, τότε υπάρχει η ευκαιρία να μπουν και τέτοιες σκηνές. Αν δεν υπάρχει χώρος μπαίνει μόνο η σκηνή του επιταφίου θρήνου.
Ψηλάφηση Θωμά: Από το πάθος πάμε στην Ανάσταση. Έχουμε την ψηλάφηση του Θωμά μέσα σ’ ένα κτήριο. Είναι μια παράσταση συμμετρική λόγω της φύσης της.
Τρουλίσκοι στη λιτή
Οι δύο αυτοί τρουλίσκοι βρίσκονται στη λιτή. Έχουν την Παναγία βρεφοκρατούσα και τον Χριστό σε νεανική ηλικία, ως Χριστό Εμμανουήλ.
Παραστάσεις μηνολογίου, λιτή
Είπαμε τη σημασία τους για τους μοναχούς.
Ζ΄ Οικουμενική Σύνοδος
Οι Οικουμενικές σύνοδοι που απεικονίζονται έχουν μία δογματική σημασία.
Ρίζα του Ιεσσαί – Ουρανοδρόμος κλίμακα
Η σκηνή αυτή δείχνει τη γενεαλογία του Χριστού και η ουρανοδρόμος κλίμακα έχει σημασία για τους μοναχούς, οι οποίοι προσπαθούν να ανεβούν την κλίμακα της αρετής και έχουν τους δαίμονες που προσπαθούν να τους ρίξουν μέσω των πειρασμών.
Άγιος Χριστόφορος
Τον τρόπο απεικόνισης τον έχουμε ξαναδεί στη Μονή Ρουσάνου. Ο άγιος Χριστόφορος (δεξιά) είναι ένα θέμα που έχει μεγάλη διάδοση στη δυτική εκκλησία. Όμως ανήκει και στην ορθόδοξη. Απεικονίζεται όχι πολύ συχνά.
Δεξιά βλέπουμε το ίδιο θέμα στο έργο του Θεοφάνη στον Αναπαυσά. Τονίζει τον χιτώνα, ο οποίος είναι ξεκουμπωμένος. Στη μονή Δοχειαρίου ο ζωγράφος το παραλείπει αυτό το στοιχείο.
Δευτέρα Παρουσία – Σύναξη αρχαγγέλων
Πάνω από τη σύναξη των αρχαγγέλων (δεξιά) βρίσκεται το άγιον μανδήλιον που είναι ένα θέμα με ευχαριστιακή σημασία, έχει σχέση με την ευχαριστία, αλλά και με την ενσάρκωση.
Το στιχηρό των Χριστουγέννων
Τα Χριστούγεννα στην εκκλησία θα ακούσει ότι: το σπήλαιο το προσφέρει η γη (μορφή κάτω αριστερά), για να γεννηθεί ο Χριστός μέσα, προσφέρεται επίσης η φάτνη (μορφή δεξιά), οι μάγοι προσφέρουν τα δώρα. Όλα αυτά υπάρχουν στην υμνογραφία της γιορτής των Χριστουγέννων και απεικονίζονται εδώ. 12 9/11/15
Το θέμα το έχουμε απ’ τα παλαιολόγεια χρόνια (Ναός Αγίων Αποστόλων, Θεσσαλονίκης).
Σκηνή από την κοίμηση του Οσίου Εφραίμ
Την έχουμε δει σε κρητικές φορητές εικόνες του 15ου αιώνα. Την είδαμε και στη μνημειακή εικονογραφία του Θεοφάνη στον Αναπαυσά. Βλέπουμε πώς αποδίδονται τα πρόσωπα και τη σχηματικότητα των πτυχών.
){kind=link}