Τρία μερόνυχτα στο Άγιο Όρος

Του Π. Παπαπολυβίου, αναπλ. καθηγητή στο Πανεπιστήμιο Κύπρου

Πριν από λίγες μέρες, με μια μικρή ομάδα φίλων, επισκεφθήκαμε το Άγιο Όρος.

Ήταν η πρώτη μου επίσκεψη ύστερα από μια δεκαπενταετία και τα συναισθήματα ήταν αρκετά έντονα, καθώς είχα την τύχη να γνωρίσω για πρώτη φορά το Όρος πριν από σαράντα χρόνια, σε ένα εντελώς διαφορετικό και απόκοσμο τοπίο.

Το πρώτο που προκαλεί εντύπωση είναι το πόσο έχουν αλλάξει τα μέσα και οι ευκολίες πρόσβασης και συγκοινωνίας, σε έναν τόπο όπου ο πρώτος δρόμος χαράχθηκε μόλις το 1963, στις εορτές της χιλιετίας του Αγίου Όρους. Σήμερα, όλες οι μονές έχουν ενωθεί με οδικό δίκτυο, ευτυχώς ακόμη χωρίς άσφαλτο, ενώ μικρά λεωφορεία, με κόμιστρο, χωρίς να λείπουν οι πειρατές και η αισχροκέρδεια, σε μεταφέρουν με λίγη σκόνη στον επόμενο προορισμό σου. Αντίστοιχα, η θαλάσσια συγκοινωνία γίνεται συχνότερα και ταχύτερα, τόσο από την Ουρανούπολη, όσο και από την Ιερισσό.

Εντυπωσιακή είναι, επίσης, η αναπαλαίωση και η συντήρηση των τεράστιων κτηριακών συγκροτημάτων των είκοσι μονών της αθωνικής πολιτείας. Ειδικά το επιβλητικό μοναστήρι Αγίου Παντελεήμονος, το ρωσικό, που επισκέφθηκε πρόσφατα και ο Βλάντ. Πούτιν, κτηριακά τουλάχιστον, φαίνεται να αναβιώνει ημέρες τσαρικής λαμπρότητας όταν, μόλις πριν μερικές δεκαετίες, κυριαρχούσε η εγκατάλειψη. Ανάλογες σωτήριες επεμβάσεις έχουν γίνει σε όλες τις μονές, σχεδόν πάντα με τη γενναιοδωρία των ευρωπαϊκών προγραμμάτων, παρότι οι Αγιορείτες πατέρες δεν έχουν κρύψει ποτέ τον οξύτατο ευρωσκεπτικισμό τους.

Οι ανακαινίσεις δεν αφορούν μόνο το εξωτερικό των κτηρίων ή τη συντήρηση των ναών ή των τοιχογραφιών: Σε πολλές μονές έχουν γίνει υπερσύγχρονες μετατροπές στα δωμάτια, τους χώρους υγιεινής ή την κουζίνα, που πιθανόν σοκάρουν κάποιους συντηρητικούς, αλλά αποτελούν αναπόφευκτη προσαρμογή στις στοιχειώδεις ανέσεις της εποχής μας. Αντίστοιχη εξέλιξη αποτελούν και οι «εκθέσεις» – πωλητήρια. Σε έναν απέραντο τόπο λατρείας, που δεν υπάρχει καν παγκάρι και προσφέρεται δωρεάν φιλοξενία σε χιλιάδες επισκέπτες, είναι αναπότρεπτο, μαζί με τα παραδοσιακά βότανα και τα χειροποίητα κομποσκοίνια, να πωλούνται και χρυσοί ή ασημένιοι σταυροί-κοσμήματα γνωστών οίκων…

Το πολυάνθρωπο των δεκάδων χιλιάδων προσκυνητών που επισκέπτονται ετησίως το Άγιο Όρος προκαλεί δέος. Μόνο η Μονή Βατοπαιδίου, που μας φιλοξένησε για δυο βράδια, δέχθηκε το περασμένο Σάββατο 217 επισκέπτες που διανυκτέρευσαν, λειτουργήθηκαν και γευμάτισαν δύο φορές. Πρόκειται για έναν άθλο και ένα επίπονο διακόνημα, που δοκιμάζει τις αντοχές της καλογερικής υπακοής και του αγιορείτικου τυπικού. Ανάμεσα στους επισκέπτες ξεχωρίζει το ψηλό ποσοστό των Κυπρίων, συχνάκις θορυβωδών, ενώ ιδιαίτερα ευδιάκριτη είναι η παρουσία επισκεπτών από τη Ρωσία και τις άλλες ομόδοξες χώρες των Βαλκανίων και της ανατολικής Ευρώπης.

Ο αιωνόβιος πανορθόδοξος χαρακτήρας του Αγίου Όρους ενισχύεται, τόσο σε επίπεδο μοναχών όσο και προσκυνητών. Αξιοθαύμαστη είναι και η ανανέωση του μοναστικού πληθυσμού. Από τις 2000 περίπου μοναχούς, ένα μεγάλο ποσοστό είναι νεαροί. Ανάμεσά τους περίπου 150 είναι Κύπριοι: οι τρεις είναι ηγούμενοι στο Βατοπαίδι, στη Γρηγορίου και στη Διονυσίου.
Πέρα από όλα αυτά, και αφήνοντας ως απολύτως προσωπική τη θρησκευτική πλευρά και την ουσία της μοναχικής ή ασκητικής ιδιότητας, τον επισκέπτη καθηλώνει η σαγήνη του φυσικού και αρχιτεκτονικού περιβάλλοντος, οι επιβιώσεις της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, η αγγελική μαγεία των μεταμεσονύκτιων εκκλησιαστικών ακολουθιών και του βυζαντινού μέλους στην ταπεινή υποβλητικότητα και το ημίφως των κεριών, οι απρόσμενες συναντήσεις και η γνωριμία με χαριτωμένους και χαρισματικούς μοναχούς, τα μαθήματα ταπεινοφροσύνης, φρονήματος, φιλοξενίας και προσευχής, που ακόμη παραδίδονται.

Κρατώντας για τελευταία εντύπωση, μαζί με το απέραντο γαλάζιο του Αιγαίου, τον κρυστάλλινο Άθωνα και το ζωντανό θαύμα της χιλιόχρονης μοναστικής πολιτείας, τις συγκλονιστικές εικόνες από το οστεοφυλάκιο κάθε μονής, με τα εκατοντάδες κρανία και οστά αιώνων ιστορίας, που υπενθυμίζουν τη ματαιότητα και το πρόσκαιρο των ανθρωπίνων, αλλά και το μυστήριο της δημιουργίας, της ζωής και του θανάτου.