Του Άγγελου Σακκέτου
Ποια είναι ακριβώς τα χειρόγραφα που φυλάσσονται στην μοναστική πολιτεία του Αγίου Όρους, το λεγόμενο «Κάστρον της Ορθοδοξίας» ή το αποκαλούμενον «Περιβόλι της Παναγιάς»!. Διαβάστε τι αποκαλύπτουμε στον δεύτερο τόμο του βιβλίου μας: «Πού βρίσκονται τα αρχαία ελληνικά χειρόγραφα»!..
Επειδή στον πρώτο τόμο του βιβλίου μας πολλοί ήσαν εκείνοι οι οποίοι επιθυμούσαν να διαβάσουν έναν διεξοδικότερο κατάλογο με τα χειρόγραφα που φυλάσσονται στο Άγιον Όρος, ώστε να πιστοποιήσουμε – ει δυνατόν- τα λεγόμενά μας, δεν διστάσαμε να υποστούμε την βάσανον μιας μεγαλυτέρας ερεύνης προς απόδειξιν του λόγου του αληθούς.
Αυτός και ο λόγος που με το παρόν άρθρο μας φροντίσαμε να τεκμηριώσουμε τις απόψεις μας για τα χιλιάδες αρχαία ελληνικά και βυζαντινά χειρόγραφα που βρίσκονται σήμερα στο «Κάστρον της Ορθοδοξίας» ή σ’ αυτό που όλοι αποκαλούν «Περιβόλι της Παναγιάς» και τα οποία έχουν ως εξής:
Η ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΟΥ ΠΡΩΤΑΤΟΥ
Η βιβλιοθήκη του Πρωτάτου, στεγαζομένη εις τον τελευταίον όροφον του πύργου, περιέχει 117 χειρόγραφους κώδικες, εκ των οποίων οι 47 είναι περγαμηνοί, και ικανόν αριθμόν εντύπων βιβλίων. Εκ των κωδίκων οι 81 περιγράφονται υπό Σπ. Λάμπρου (Κατάλογος, τ. Α’ 1885, σ. 1 -10), οι δε λοιποί υπό των Λ. Πολίτου και Μ. Μανούσακα («Ελληνικά», τ. ΚΓ’ 1970, σ. 11 – 37). Επίσης εντός του αρχειοφυλακίου του Πρωτάτου φυλάσσεται το πρώτον Τυπικόν του Αγίου Όρους γραμμένον επί αιγείου δέρματος, ένεκα του οποίου ονομάζεται «Τράγος», και φέρον την ιδιόχειρον υπογραφήν του Ιωάννου Τσιμισκή.
ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ
Πλουσιότατη είναι η γνωστή βιβλιοθήκη της Μονής Διονυσίου, η ποία, στεγαζομένη εντός ωραίας και ασφαλούς αιθούσης επί της προσφάτως ανοικοδομηθείσης νέας πτέρυγος της μονής, είναι εκ των καλυτέρων οργανωμένων βιβλιοθηκών του Αγίου Όρους. Περιέχει 804 χειρόγραφους κώδικες, εκ των οποίων 125 είναι περγαμηνοί, εξ ων οι τρεις παλίμψηστοι, 641 χαρτώοι, 11 βομβύκινοι, και 27 ειλητάρια, 22 επί περγαμηνής και 5 χαρτώα.
Την πλειονότητα των χειρογράφων τούτων αποτελούν τα θεολογικού και λειτουργικού περιεχομένου, ήτοι ευαγγέλια, πραξαπόστολοι, μαρτυρολόγια, πατερικά έργα (λόγοι, ομιλίαι, ασκητικά και νηπτικά), λειτουργίαι, χειρόγραφα εκκλησιαστικής μουσικής, αλλ’ υπάρχουν προς τούτοις και έργα κλασσικών συγγραφέων. ‘Εξ όλων αυτών 58 κώδικες και ειλητάρια είναι ιστορημένα με μικρογραφίες και πλουσίως κοσμημένα επίτιτλα και αρχικά γράμματα.
Οι 586 των κωδίκων τούτων περιέχονται εις τους καταλόγους τον Σπ. Λάμπρου (Κατάλογος, τ. Α’ 1885, σ. 319 – 436), οι δε λοιποί εις κατάλογον καταρτισθέντα υπό Ευθυμίου μοναχού Διονυσιάτου (ΕΕΒΣ, τ. ΚΖ’ 1957, σ. 233 – 271).
Νεώτερα, περί τα 100, χειρόγραφα υπάρχουν εις το διακονικόν του καθολικού, σπαράγματα δε πολλών περγαμηνών και χαρτώων κωδίκων εντός φακέλων εις την βιβλιοθήκην της μονής.
Πλην τον τμήματος των χειρογράφων, η εν λόγω βιβλιοθήκη διαθέτει και μέγαν αριθμόν εντύπων βιβλίων, περίπου 3.500, μεταξύ των οποίων λίαν αξιόλογα αρχέτυπα και παλαίτυπα, και σπανίας εκδόσεις της Αγίας Γραφής, εκκλησιαστικών και κλασσικών συγγραφέων, ως και διαφόρων λεξικών τον 16ου αιώνος.
ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΚΟΥΤΛΟΥΜΟΥΣΙΟΥ
Η βιβλιοθήκη της μονής στεγάζεται εις τον τελευταίον όροφον της βορειοδυτικής πτέρυγος εις ασφαλή αίθουσαν. Περιέχει 662 χειρόγραφους κώδικες, εκ των οποίων οι 100 είναι περγαμηνοί. Εκ τούτων οι 461 κώδικες περιγράφονται υπό του Σπ. Λάμπρου (Κατάλογος, τ. Α’ 1885, σ. 270 – 310), οι δε λοιποί υπό του Λ. Πολίτου (Συμπληρωματικοί κατάλογοι χειρογράφων Αγίου Όρους, Α’ Χειρόγραφα Μονής Κουτλουμουσίου, «Ελληνικά», τ. ΚΑ’ 1968, σ. 109 – 148 και τ. KB’ 1969, σ. 74 – 105). Επίσης περιλαμβάνει πολλά και αξιόλογα έγγραφα, εκ των οποίων σημαντικός αριθμός εξεδόθη ήδη, και περί τας 3.500 εντύπων βιβλίων.
Εις την μονήν υπάγεται η παρά τας Καρυάς ιδιόρρυθμος σκήτη του Αγίου Παντελεήμονος ιδρυθείσα το έτος 1780 υπό τινος ιερομόναχου Χαραλάμπους και αριθμούσα σήμερον είκοσι τρεις καλύβας. Διαθέτει βιβλιοθήκην η οποία περιλαμβάνει 38 χειρόγραφους κώδικες και 350 έντυπα βιβλία. Κατάλογον των 38 τούτων κωδίκων συνέταξαν οι Λ. Πολίτης και Μ. Κατραμάδος (Κατάλογος χειρογράφων σκήτης Αγίου Παντελεήμονος, («Ελληνικά» τ. Κ’ 1967, σ. 349 – 386). Το κυριακόν δε ταύτης, πενιχρόν και άνευ τοιχογραφιών, εκτίσθη πιθανώς το έτος 1790.
ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΞΗΡΟΠΟΤΑΜΟΥ
Η βιβλιοθήκη της μονής ευρίσκεται άνωθεν του νάρθηκος του καθολικού. Περιλαμβάνει 409 χειρόγραφους κώδικες, εκ των οποίων 20 είναι περγαμηνοί, 1 βομβύκινος και οι λοιποί χαρτώοι. ‘Εκ τούτων έχουν καταγραφεί υπό του Σπ. Λάμπρου οι 341 κώδικες (Κατάλογος, τ. Α’ 1885, σ. 200-232), των δε λοιπών η καταγραφή υπάρχει εις χειρόγραφον κατάλογον της μονής. Ολίγοι εξ αυτών είναι ιστορημένοι. Εκ των χαρτώων κωδίκων οι 83 περιέχουν εκκλησιαστικήν μουσικήν και κυρίως συνθέσεις του Πέτρου Γλυκέως του Μπερεκέτου. Επίσης η βιβλιοθήκη αριθμεί περί τους 4.000 τόμους εντύπων βιβλίων!
ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ
Η βιβλιοθήκη της μονής Γρηγορίου κατόπιν της μεγάλης πυρκαϊάς και εν συνεχεία λόγω της δηώσεως αυτής κατά τους αγώνας του 1821 είναι μεν σχετικώς πτωχή, αλλά καλώς ταξινομημένη και οργανωμένη. Στεγαζομένη εντός θολοδμήτου μικρού διαμερίσματος κάτωθι της τραπέζης επί της νοτιοδυτικής πτέρυγος της μονής, αριθμεί εν συνόλω 297 χειρόγραφα, ήτοι 11 εκ περγαμηνής και τα υπόλοιπα χαρτώα, ποικίλου περιεχομένου. Δέον να σημειωθή ιδιαιτέρως ενταύθα το μοναδικόν εις τον κόσμον χειρόγραφον του «Ποιμένος του Ερμά») (φύλλα εξ), του οποίον τα τρία εκ των αρχικών εννέα φύλλων, αφαιρεθέντα υπό του αρχαιοκαπήλου Σιμωνίδου, ευρίσκονται εις την Λειψίαν.
Εκ των ως άνω κωδίκων οι 161 περιέχονται εις τους καταλόγους του Σπ. Λάμπρου (Κατάλογος, τ. Α’ 1885, σ. 43 – 59 και τ. Β’ 1890, σ. 470 – 471), οι δε λοιποί εις χειρόγραφον κατάλογον της μονής λίαν επιμελημένον, συνταχθέντα υπό του μοναχού Βαρλαάμ Γρηγοριάτου και του καθηγουμένου Βησσαρίωνος Γρηγοριάτου, του οποίου ήδη έχει ετοιμαστεί μία έκδοσις. Πλην των χειρογράφων τούτων σώζονται πολλά αξιόλογα έγγραφα, ως σιγίλια, κηρόβουλλα, φερμάνια κ.ά., αρχαιότερα δε τούτων είναι ένα τουρκικόν σουρέτιον του έτους 1429 και ένας τουρκικός βακουφναμές του 1561. Επίσης η εν λόγω βιβλιοθήκη περιλαμβάνει περί τας 4.500 εντύπων βιβλίων, μεταξύ των οποίων αξιόλογα αρχέτυπα και παλαίτυπα.
ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΙΒΗΡΩΝ
Ή εν λόγω βιβλιοθήκη περιέχει υπέρ τας 2.000 χειρογράφων κωδίκων παντοειδούς περιεχομένου και περίπου 15 λειτουργικά ειλητάρια. ‘Εκ των κωδίκων οι 123 είναι περγαμηνοί, οι δε λοιποί βομβύκινοι (23) και χαρτώοι. Οι 1.386 περιγράφονται υπό του Σπυρίδωνος Λάμπρου (Κατάλογος II, 1900, σ. 1-279). Πολλοί κώδικες είναι ιστορημένοι, κυρίως Τετραευάγγελα, Ευαγγελιστάρια, Λόγοι Πατέρων και Λειτουργίαι. Εκ τούτων αναφέρονται τριάντα τρεις (33), ενώ υπάρχουν περί τα 100 χειρόγραφα επί περγαμηνής εις γεωργιανήν γλώσσαν.
Πλην του τμήματος των χειρογράφων η βιβλιοθήκη περιλαμβάνει σπουδαία αρχέτυπα και παλαίτυπα ως και υπέρ τας 15.000 εντύπων βιβλίων!
Προς τούτοις φυλάσσονται εις την Μονήν πολύτιμα πατριαρχικά και αυτοκρατοτορικά έγγραφα, ως είναι, τα χρυσόβουλλα των αυτοκρατόρων Κωνσταντίνου Ζ΄ του Πορφυρογέννητου (των ετών 946 και 958), του Ρωμανού Β΄ (960), του Βασιλείου Β΄ (980) κ.α..
ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΖΩΓΡΑΦΟΥ
Πλούσιο είναι το αρχείο της Μονής αυτής σε έγγραφα, επίσημα και ανεπίσημα, κι ανάμεσά τους περιλαμβάνονται έγγραφα αυτοκρατόρων του Βυζαντίου και ηγεμόνων της Βουλγαρίας και της Μολδαβίας.
Η βιβλιοθήκη, που στεγάζεται στον πύργο της, πλην 10.000 εντύπων βιβλίων, περιλαμβάνει 167 ελληνικούς χειρόγραφους κώδικες και 380 σλαβικούς. Ανάμεσα στα σλαβικά χειρόγραφα εκτιμάται ιδιαιτέρως το αυτόγραφο της Ιστορίας του Βουλγαρικού ΄Έθνους του μοναχού Παϊδιού, που υπεξαίρεσαν οι Βούλγαροι προ ετών και κατόπιν δικαστικών και διπλωματικών περιπετειών της Ελλάδος προς την Βουλγαρία, τελικώς οι Βούλγαροι μας επέστρεψαν το χειρόγραφο αυτό (οίδε σχετικό άρθρο στο βιβλίο αυτό).
Τους ελληνικούς κώδικες έχει μερικώς περιγράψει ο Απ. Λάμπρος (Κατάλογος Α ‘, σ. 31-35) και τους σλαβικούς ο Ιλίνσκι παλαιότερα και επιστημονικοί συνεργάτες της Ακαδημίας της Σόφιας πρόσφατα (Χρ. Κόντωφ κ.ά.) σε συνεργασία με το Πατριαρχικό Ίδρυμα Πατερικών Μελετών.
ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΣΤΑΥΡΟΝΙΚΗΤΑ
Σε ισόγειο διαμέρισμα, παραπλεύρως στο καθολικό, στεγάζεται ή βιβλιοθήκη της Μονής, που περιλαμβάνει 181 κώδικες, από τους οποίους 53 είναι περγαμηνοί, όπως και 4 ειλητάρια.
Συγκρινόμενοι αυτοί οι κώδικες με τους αριθμούς που έδινε ο Curzon λίγο πριν από τα μέσα του περασμένου αιώνα -800 και 200 αντίστοιχα- είναι πολύ λίγοι. Προφανώς οι φοβερές πυρκαϊές που ξέσπασαν αργότερα και οι υπεξαιρέσεις συνετέλεσαν στην απώλεια πολλών βιβλίων.
Οι κώδικες έχουν περιγραφεί από τον Σπυρίδωνα Λάμπρο (Κατάλογος Α ‘, σ. 75-90) και συμπληρωματικά από τον Μ. Μανούσακα (Συμπληρωματικός Κατάλογος Σταυρονικήτα, 1953).
Αξίζει εδώ να σημειωθεί, ότι ο κώδικας 43, Τετραευάγγελο του 10ου αιώνα, περιλαμβάνει μικρογραφίες των τεσσάρων Ευαγγελιστών ως αρχαίων φιλοσόφων δίπλα σε κλασικά κτίρια!..
Ένα Ψαλτήριο του 12ου αιώνα (κώδι¬κας 46), γραμμένο με χρυσά γράμματα και πλούσια διακοσμημένο με αρχικά και επίτιτλα, αποτελεί έξοχο καλλιτεχνικό κειμήλιο.
ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΞΕΝΟΦΩΝΤΟΣ
Η βιβλιοθήκη, που στεγάζεται σε ασφαλές διαμέρισμα της νοτιοδυτικής πλευράς του οικοδομικού συγκροτήματος, εκτός από έντυπα βιβλία, γύρω στα 4.000, και σημαντικόν αριθμό αρχαίων και νεότερων εγγράφων, περιλαμβάνει επίσης 204 γνωστούς χειρόγραφους κώδικες, από τους οποίους οι 8 είναι σε περγαμηνή και οι 2 ειλητάρια.
Από τους κώδικες, 163 έχουν περιγραφεί από τον Σπ. Λάμπρο (Κατάλογος Α ‘, σ. 60-74) και οι υπόλοιποι 41 συνοπτικά από τον Μ. Μανούσακα. Υπάρχουν όμως ακόμη μερικοί ακατάγραφοι.
Ένα θαυμάσιο Ευαγγέλιο, δώρο του Αλεξίου Α ‘ Κομνηνού, κι ένα Τετραευάγγελο του 9ου αιώνα αφαιρέθηκαν το 1837 από τον Άγγλο περιηγητή Curzon, κατόπιν δήθεν αγοράς, όπως ισχυρίσθηκε ο ίδιος.
Η Μονή διαθέτει ένα αξιόλογο εξάρτημα, την Σκήτη του Ευαγγελισμού, που βρίσκεται ανατολικά από αυτήν σε απόσταση μιας περίπου ώρας. Μπορεί κανείς να μεταβεί εκεί δια μέσου της Μονής Αγίου Παντελεήμονος, απ’ όπου ο δρόμος είναι ομαλότερος και συντομότερος.
Η σκήτη, συγκροτημένη το 1766 από τον ιερομόναχο Σίλβεστρο και τους γέροντες Εφραίμ και Αγάπιο, αποτελείται από 20 περίπου καλύβες, από τις οποίες μερικές είναι σήμερα ακατοίκητες.
Ο κυριακός ναός της σκήτης οικοδομήθηκε το ίδιο έτος με την ίδρυσή της, αλλά ο αρχικός της νάρθηκας κατεδαφίσθηκε αργότερα και αντικαταστάθηκε από νέο. Η βιβλιοθήκη της περιέχει ελάχιστα χειρόγραφα και 500 περίπου παλαιά βιβλία. Το κελί πού διαθέτει η Μονή στις Καρυές, αφιερωμένο στον Άγιο Ανδρέα, χρησιμοποιείται ως αντιπροσωπείο.
