Μερικά χιλιόμετρα Β.Δ. του Άβαντα, σχεδόν δίπλα στη σιδηροδρομική γραμμή Αλεξανδρουπόλεως – Κομοτηνής και πριν από τα ορυχεία της Κίρκης, υπάρχει ένα σπήλαιο, μέσα στο οποίο διαμορφώνεται ένα παλαιό ασκητήριο με τοιχογραφίες.
Το σπήλαιο αυτό βρίσκεται στον δρόμο που ακολουθούσαν οι πεζοί ταξιδιώτες κατά τη βυζαντινή και τη οθωμανική περίοδο κατευθυνόμενοι από το Δέλτα του Έβρου προς την Γρατιανούπολη και τα Κουμουτζηνά (Κομοτηνή) και μερικά χιλιόμετρα μετά από τα γνωστά βυζαντινά φρούρια του Ποταμού και του Άβαντα. Το σπήλαιο αυτό είναι γνωστό στους κατοίκους της ευρύτερης περιοχής ως ο βραχώδης Ναός των Αγίων Θεοδώρων.
Η ακριβής θέση του Ναού είναι στη περιοχή Ζωναίου όρους, στη κοιλάδα του ποταμού «Ειρήνης ρέμα» που βρίσκεται κοντά και στα Ανατολικά της Αλεξανδρούπολης και κινείται με κατεύθυνση B.Δ. – Ν.Α. για να εκβάλλει στο Θρακικό Πέλαγος (στη περιοχή Μαϊστρου). Στη σχηματιζόμενη από τον ποταμό Ειρήνης κοιλάδα περνά και η σιδηροδρομική γραμμή, σχεδόν δίπλα από το ποτάμι και κάτω από το σπήλαιο και ένθεν και ένθεν βρίσκονται πολλά άλλα σπήλαια! Σε ένα από αυτά τα σπήλαια είναι και το παρεκκλήσι των Αγίων Θεοδώρων με τοιχογραφίες που χρονολογούνται από τον 11ο και 13ο αιώνα. Το σπήλαιο των Αγίων Θεοδώρων είναι διαμορφωμένο σε ναΐδριο με την προσθήκη χτιστού τέμπλου και με την τοιχογράφηση των επιφανειών του βράχου, θυμίζοντας τις σπηλαιώδεις εκκλησίες της Καππαδοκίας.
Oι τοίχοι και το εικονοστάσιο είναι πλούσια διακοσμημένοι με βυζαντινές τοιχογραφίες που πρέπει να έχουν γίνει σε δύο φάσεις. Η πρώτη χρονολογείται στα τέλη του 11ου αιώνα και ανήκει στη λεγόμενη «μοναστική» τεχνοτροπία, η δεύτερη στη στροφή του 12ου με τον 13ο αιώνα και διακρίνεται από τα χαρακτηριστικά της λεγόμενης «μεταβατικής εποχής». Η τέχνη τους αντανακλά τη μεγάλη παράδοση των αγιογραφιών της Κωνσταντινούπολης.
Από την είσοδο στο σπήλαιο ένας διάδρομος οδηγεί σε μία αίθουσα, όπου ένα κτιστό τέμπλο διαμορφώνει το Βήμα. Η ιστόρηση καλύπτει μέρος από τις επιφάνειες του διαδρόμου, της αίθουσας, ολόκληρο το τέμπλο και τις πλευρές του ιερού. Διακρίνονται, όπως προαναφέραμε, δύο στρώματα τοιχογραφιών, (11ου και 13ου αιώνα), ενώ δεν αποκλείεται να υπήρχε και ένα τρίτο στρώμα. Δεν ιστορήθηκε ποτέ ολόκληρο το ασκητήριο. Εικονογραφικό πρόγραμμα εντοπίζεται μόνον στο Ιερό και στο τέμπλο, αλλά ό,τι σώζεται επιτρέπει να υποθέσουμε πως το ασκητήριο ήταν αρχικά αφιερωμένο στην Παναγία.
Στο παλαιότερο στρώμα ανήκουν ένας Αρχάγγελος (νότια πλευρά του διαδρόμου), η Κοίμηση της Θεοτόκου (νότια πλευρά του σπηλαίου), υπολείμματα παραστάσεων δύο Αγίων (βόρεια κόγχη του τέμπλου) και ελάχιστα λείψανα (συντομογραφία ΜΡ ΘΥ και ίχνη φωτοστεφάνου) από παράσταση της Παναγίας (στη νότια πλευρά του σπηλαίου). Στο νεότερο στρώμα ανήκουν οι περισσότερες παραστάσεις, ένα χέρι από αδιάγνωστη μορφή ή παράσταση (στη νότια πλευρά του σπηλαίου), αι Απόστολοι Πέτρος και Παύλος (στη νότια πλευρά του σπηλαίου, στα δυτικά του αρχαγγέλου του πρώτου στρώματος) και λείψανα παραστάσεως αγνώστου αγίου (στη νότια πλευρά του σπηλαίου, ανατολικώς της παραστάσεως της Κοιμήσεως).
Στο Ιερό σώζονται στην κόγχη η δεόμενη Θεοτόκος με τον Χριστό σε μετάλλιο στον τύπο της Βλαχερνίτισσας, στο βόρειο τμήμα του ανατολικού τοίχου ένας άγγελος και στον βόρειο τοίχο, χαμηλά, μία μορφή αδιαγνώστου αγίου. Στη βόρεια πλευρά του σπηλαίου η ιστόρηση οργανώνεται σε δύο ζώνες, από τις οποίες η κάτω περιλαμβάνει μεμονωμένους Αγίους και η πάνω συνθέσεις και έναν Άγιο. Στην κάτω ζώνη παριστάνονται ο Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος ολόσωμος, λείψανα από ζεύγος ολόσωμων ιεραρχών σε ορθογώνιο πλαίσιο (στον έναν αναγνωρίζεται ο Μέγας Βασίλειος), σε κόγχη υπολείμματα από παράσταση αδιάγνωστης Αγίας (ίσως της Αγίας Παρασκευής) και ο Αγιος Δανιήλ ο Στυλίτης επί κίονος.
Στη πάνω ζώνη σώζονται ο Άγιος Προκόπιος σε εγκόλπιο, ο Ασπασμός (συνάντηση Παναγίας και Ελισάβετ), η παράσταση «Μήτηρ Θεού η Επίσκεψις» (ένθρονη, βρεφοκρατούσα Παναγία με σεβίζοντες αρχαγγέλους). Στο κτιστό τέμπλο παριστάνονται σε κόγχες η Παναγία αριστεροκρατούσα (βόρεια κόγχη) και αδιάγνωστη μορφή (νότια κόγχη), Παναγία Βρεφοκρατούσα δίπλα στη νότια κόγχη, ο Ευαγγελισμός (εκατέρωθεν της Ωραίας Πύλης) και τέλος η Μεγάλη Δέηση (Απόστολοι, τρίμορφο – ο Χριστός Φωτοδότης-, Αρχάγγελοι Ουρουήλ και Ραφαήλ).
Από τις παραστάσεις του ασκητηρίου ξεχωρίζουν για τη υψηλή ποιότητά τους η μεγαλοπρεπής και μνημειακή παράσταση «Θεοτόκος Επίσκεψις» και η επίσης μνημειακή Δέηση. Στο ζωγράφο που φιλοτέχνησε τις δύο αυτές παραστάσεις αναγνωρίζονται η απόλυτη κυριαρχία της υστεροκομνήνειας τέχνης και η γνώση των τάσεων των αρχών του 13ου αιώνος. Είναι βέβαιο ότι γνωρίζει καλά την τέχνη της Κωνσταντινουπόλεως, αν δεν προέρχεται από αυτήν. Το ασκητήριο σήμερα τιμάται επ’ ονόματι των Αγίων Θεοδώρων.
Οι Άγιοι Θεόδωροι, ως τοποθεσία ήταν γνωστή στους κατοίκους της ευρύτερης περιοχής, όμως η εκκλησία εντός του σπηλαίου, όπως αναφέρουν παλαιοί κάτοικοι της περιοχής, ανακαλύφθηκε σχετικά πρόσφατα, λίγο μετά τον πόλεμο, κατά λάθος από έναν κυνηγό. Μάλιστα στη περιοχή αυτή πραγματοποιούντο οι ημερήσιες εκδρομές των σχολείων της Αλεξανδρούπολης, όπου το τρένο σταματούσε ακριβώς κάτω από το σπήλαιο με τον Ναό. Επίσης λέγεται, πως επί Τουρκοκρατίας χρησιμοποιήθηκε ο βραχώδης αυτός Ναός ως κρυφό σχολείο. Μάλιστα πολλοί ντόπιοι λένε πως σε αυτά τα μέρη μαρτύρησαν οι συγκεκριμένοι Άγιοι Θεόδωροι στους οποίους είναι αφιερωμένος ο Ναός και οι οποίοι δεν είναι οι ίδιοι που εορτάζουν το πρώτο Σάββατο μετά την Καθαρά Δευτέρα.
Από το εορτολόγιο της Εκκλησίας μας προκύπτει ότι Άγιους, Όσιους και Οσιομάρτυρες με το όνομα Θεόδωρος εορτάζουμε αρκετούς σε διάφορα μέρη της Ελλάδος καθώς ήταν συνηθισμένο όνομα. Στη περιοχή δε αυτή ο Βραχώδης ναός πανηγυρίζει τον μήνα Μάιο. Μετά την κατοχή η περιοχή αυτή χρησιμοποιείται από τους κατοίκους της ευρύτερης περιοχής για να εκδράμουν την Καθαρή δευτέρα και την Πρωτομαγιά. Ποιος από τους παλαιότερους αυτής της πόλης δεν έχει κάνει εκεί Πρωτομαγιά, δεν έχει περπατήσει μέσα στα νερά του ποταμού Ειρήνης, δεν έχει κάνει εξερεύνηση στους βράχους και τις σπηλιές της περιοχής ή δεν έχει πάει ημερήσια εκδρομή σιδηροδρομικά με το σχολείο του εκεί;
Σήμερα, εκτός από τον δρόμο που ξεκινά κάτω από τους Πύργους του Άβαντα, υπάρχει και δεύτερος δασικός δρόμος, από το χωριό Ιάνα, (Βόρεια της πόλης) και στρίβοντας αριστερά από την Εκκλησία του Αγίου Δημητρίου, μέσω του Δασικού χώρου αναψυχής, ο οποίος συναντά τον πρώτο δρόμο του Πόταμου στο σημείο διασταύρωσής του με το ρέμα Ειρήνης.
){kind=link}