Ιησούς του Ναυή

του αρχιμ.Ιακώβου Κανάκη

Το έκτο κατά σειρά βιβλίο της Αγίας Γραφής είναι το ονομαζόμενο «Ιησούς του Ναυή».

Αν θέλουμε να είμαστε ακριβολόγοι θα λέγαμε ότι η έκφραση «του Ναυή» ως προσδιορισμός του πατρώνυμου του Ιησού δεν είναι σωστός εξαιτίας αντιγραφικού σφάλματος. Το σωστό θα ήταν «Ιησούς του Νουν».

Πέραν όμως αυτής της παρατήρησης, το όνομα «Ιησούς» μεταφράζεται ως «σωτήρας». Ο Ιησούς είναι μια σημαντική προσωπικότητα της Παλαιάς Διαθήκης, ο οποίος διαδέχθηκε τον Μωυσή στην ηγεσία του Ισραήλ. Βρισκόταν μαζί του στα δύσκολα χρόνια της παραμονής των Ισραηλιτών στην έρημο και αξιώθηκε μόνος του (μετά τον θάνατο του Μωυσή) να τους οδηγήσει και στην συνέχεια να τους εγκαταστήσει στην γη Χαναάν. Στο βιβλίο γίνεται αναφορά στα γεγονότα από τον θάνατο του Μωυσή μέχρι τον θάνατο του ίδιου του Ιησού του Ναυή. Εκτός της εγκατάστασης στην Χαναάν των ισραηλιτών στο βιβλίο περιγράφεται και ο τρόπος διανομής της περιοχής μεταξύ των φυλών.

Χρονικά τα παραπάνω γεγονότα πραγματοποιούνται μεταξύ του 1250-1200 π.Χ.
Το περιεχόμενο του βιβλίου ξεδιπλώνεται σε 24 κεφάλαια και ως προς την δομή τους διαιρούνται σε δύο κυρίως μέρη (κεφ.1-12 και 13-24). Στο πρώτο μέρος αναφέρονται τα σχετικά με την κατάκτηση της Χαναάν ενώ στο δεύτερο καταγράφεται η διανομή της περιοχής σε κάθε φυλή. Το βιβλίο κατακλείεται με τους τελευταίους παραινετικούς λόγους του Ιησού προς το λαό και με την ανανέωση της διαθήκης του λαού με τον Θεό του. ( κεφ.23,1-24,33).

Ως προς την ενότητά του έχει υπάρξει από τους ειδικούς διχογνωμία. Κάποιοι τοποθέτησαν το βιβλίο ενωποιημένο με την Πεντάτευχο δημιουργώντας μια «Εξάτευχο». Όμως η προσπάθεια αυτή έχει πλέον εγκαταλειφθεί. Κοινός τόπος όμως είναι η αλήθεια ότι το κείμενο του βιβλίου έχει υποστεί εξεργασία από έναν δευτερονομιστή συντάκτη. Συγγραφέας του κειμένου πιθανόν να είναι ο ίδιος ο Ιησούς, αν και αυτό αμφισβητείται εξαιτίας των αναφορών σε γεγονότα που έπονται του θανάτου του. Έτσι, έχει υποτεθεί ότι συντάκτης του βιβλίου μπορεί να είναι ένας στενός του συνεργάτης που όμως με σιγουριά ήταν αυτόπτης και αυτήκοος των γεγονότων που περιγράφονται. Πάντως το ίδιο το βιβλικό κείμενο μαρτυρεί ότι ο Ιησούς του Ναυή έγραφε « τα ρήματα ταύτα εις βιβλίον…». Το κείμενο γράφτηκε κοντά στα έτη που πραγματοποιούνται τα γεγονότα και άρα πρόκειται για τα τέλη του 13ου αιώνα π.Χ.

Πριν την καταγραφή των θεμάτων που περιγράφονται στο βιβλίο, που έχουν και το μεγαλύτερο ενδιαφέρον για τους περισσότερους, κρίνεται επιβεβλημένο να δοθεί μια εξήγηση σε αυτούς που σκανδαλίζονται για τις αναφορές στο βιβλίο περί πολέμων, εχθροπραξιών, βίας κτλ. Πράγματι όταν κάποιος διαβάσει το βιβλίο στο οποίο αναφερόμαστε θα μπει στην φυσική διαδικασία της σκέψης περί των «ιερών» πολέμων και της βίας πού περιγράφονται. Δεν υπάρχει κατά την γνώμη μας καλύτερη προσέγγιση ως προς αυτά, παρά εκείνα που αναφέρει ο καθηγητής Σταύρος Καλαντζάκης στο σπουδαίο βιβλίο του «Εισαγωγή στην Παλαιά Διαθήκη, τα οποία και παραθέτουμε αυτολεξεί: « Εδώ όμως πρόκειται για μια ιστορία, όπου κυριαρχούν οι πολεμικές επιχειρήσεις για την κατάκτηση της Χαναάν και οι αιματηρές συγκρούσεις των ισραηλιτών με τούς χαναναίους, που τις διέπει ένα πνεύμα «ιερού πολέμου». Αυτό το πνεύμα σήμερα τις ευαίσθητες συνειδήσεις και δημιουργεί ηθικά προβλήματα σ᾽αυτούς που αδυνατούν να το συμβιβάσουν με το ειρηνικό της Κ.Διαθήκης. Διότι συμβαίνει, πράγματι, το ίδιο το βιβλίο να δικαιολογεί τον πόλεμο, που προκαλεί κατόπιν θείας εντολής ο ισραηλιτικός λαός εναντίον των χαναναίων, οι οποίοι γίνονται θύματα μιας βίαιης και ενίοτε ανελέητης εξόντωσης κατά την διάρκειά του.

Οι διάφορες εξηγήσεις που δίδονται εν προκειμένω για την έννοια του πολέμου, ως πράξης που λαμβάνει χώρα σε απόμακρη και σκληρή εποχή ή που υποκρύπτει έναν αλληγορισμό κλπ., δεν αίρουν τις ηθικές δυσκολίες. Κάτι τέτοιο μπορεί να συμβεί μόνον, αν γίνει κατανοητό ότι ο Γιαχβέ αποκαλύπτεται όχι με αφηρημένες και θεωρητικές ιδιότητες, αλλά με τα ιστορικά γεγονότα, τα οποία κατ᾽ανάγκη εμπεριέχουν τη χρήση της βίας και της αιματοχυσίας. Γιατί πώς αλλιώς, μπορεί να ρωτήσει κανείς, ήταν δυνατό να κατακτηθεί η Χαναάν από το λαό της Διαθήκης; Με ποιόν άλλον τρόπο μπορούσε να συγκρουσθεί ο Γιαχβισμός με το Βααλισμό των χαναναίων και τις ειδωλολατρικές παραφυάδες του;

Εξάλλου είναι γνωστό ότι ο Γιαχβέ αποκαλύφθηκε στον Ισραήλ και τον κατέστησε περιούσιο λαό του πολεμώντας εναντίον των αιγυπτίων και απελευθερώνοντάς τον από την δουλεία τους. Ως πολεμιστή Θεό λοιπόν τον γνωρίζουν και σ᾽αυτή την όψη του χαρακτήρα του δίδουν ιδιαίτερη έμφαση οι ισραηλίτες. Αυτό σημαίνει ότι και τα γεγονότα του βιβλίου του Ιησού του Ναυή πρέπει να ερμηνευθούν υπό το φως της αποκάλυψης του Θεού μέσα από την πολεμική εμπειρία του λαού του, όπως είχε γίνει μέχρι τότε. Συνεπώς ο πόλεμος με όλα τα επακόλουθά του ήταν δικαιολογημένος γι᾽αυτούς, προκειμένου να επιτύχει ο σκοπός του Θεού. Αυτοί γνώριζαν καλώς ότι η Χαναάν ήταν η γη που τους υποσχέθηκε ως δώρο για την πιστότητά τους. Ήταν δική του γη και μόνον αυτός αγωνιζόμενος προς χάριν τους θα τους εξασφάλιζε την απόκτησή της.

Ο ιδιόμορφος αυτός χαρακτήρας του βιβλίου πρέπει να θεωρείται σε σχέση πάντοτε με το ιστορικό και πολιτιστικό επίπεδο της εποχής του και σε συνδυασμό με την σαφή θρησκευτική προκατάληψη που διέπει το πνεύμα της. Ο κίνδυνος που απειλούσε την Γιαχβική θρησκεία από την επαφή της με την ειδωλολατρία ήταν άμεσος και έπρεπε ν᾽αντιμετωπισθεί δυναμικά. Ο συγγραφέας του βιβλίου είναι πεπεισμένος ότι μόνον η ίδια τακτική, δηλ. του πολέμου, μπορούσε να περισώσει και να διαφυλάξει την υπόσταση του έθνους του». Η άρτια αυτή τοποθέτηση του καθηγητού τοποθετεί τα πράγματα στην σωστή τους βάση και απαντά στον λανθασμένο τρόπο προσέγγισης ορισμένων στα βιβλικά γεγονότα. Πράγματι, αν αναζητήσει κάποιος στο διαδίκτυο τους πολέμους που περιγράφονται στο βιβλίο Ιησούς του Ναυή θα αντιληφθεί την στρατηγική ως μόνη προσέγγιση επί των γεγονότων. Την παρουσίαση του Ιησού ως αδίστακτης, πολεμοχαρούς, υπερφίαλης πολιτικής ή στρατιωτικής προσωπικότητας. Πρόκειται για προσέγγιση καθαρά ιστορική, και κατά την γνώμη μας λανθασμένη, αφού με βάση αυτήν ο Θεός βρίσκεται αδιάφορος για τους ανθρώπους και την πορεία της ζωής τους.

Στην συνέχεια μπορούμε να καταγράψουμε τα βασικά θέματα που αναπτύσσονται στο βιβλίο.

Α) Η έννοια του «ιερού πολέμου» στον Ισραήλ.
Η έννοια του πολέμου στον Ισραήλ παρουσιάζεται ως επιτακτική ανάγκη, ως αναγκαίο κακό με δύο βάσεις. Ως αποτέλεσμα του ενστίκτου της ανασφάλειας που διακατέχει τον ισραηλίτη για την εξασφάλιση μόνιμης κατοικίας και ως υπόσχεση εκπλήρωσης των λόγων του Θεού για την κληρονομία της γης της επαγγελίας. Με βάση αυτά εξηγείται η σκληρότητα στους αγώνες των ισραηλιτών κατά των χαναναίων που εκδηλώνονται με πράξεις φανατισμού και βίας. Με την έννοια αυτή μιλούμε περί «ιερού πολέμου», μιας έκφρασης που στις μέρες μας ακούγεται και είναι αποκρουστική. «Πάντως ο «ιερός πόλεμος», όπως περιγράφεται στο βιβλίο του Ιησού του Ναυή, αλλά και σ᾽εκείνα των Κριτών και των Βασιλειών, για να κατανοηθεί πρέπει να ερμηνευθεί υπό το φως της αποκαλύψεως του Θεού μέσα από την πολεμική εμπειρία του περιούσιου λαού. Αυτή την εμπειρία είχε αποκτήσει με την δυναμική επέμβαση του Γιαχβέ κατά την έξοδό του από την Αίγυπτο και με αυτή λογικά έπρεπε να πορευτεί κατόπιν ως το τέλος του προορισμού του. Άλλο τρόπο, εκτός από τον πόλεμο για να φθάσει στη γη της επαγγελίας και να επιτευχθεί το σωτηριώδες θείο σχέδιο, δεν μπορούσε να φαντασθεί».

Ένα ακόμα σημαντικό θέμα στο βιβλίο του Ιησού του Ναυή είναι η συνέπεια που δείχνει ο Θεός για την εκπλήρωση των επαγγελιών του. Στο βιβλίο του Ιησού του Ναυή βλέπουμε να εκπληρώνεται αυτό που είχε υποσχεθεί ο Θεός στους Πατριάρχες. Διαβάζουμε: « καί ἔδωκε Κύριος τῷ Ἰσραήλ πᾶσαν τήν γῆν, ἥν ὤμοσεν δοῦναι τοῖς πατράσιν αὐτῶν καί κατεκληρομόμησαν αὐτήν καί κατώκησαν ἐν αὐτῇ». Από την Αίγυπτο μέχρι την στιγμή αυτή της καταλήψεως της γης τους βρισκόταν πάντα δίπλα τους. Αυτή η χώρα που τώρα καταλαμβάνουν αποτελεί μια κληρονομιά τους και ονομαζόταν «κληρονομία του Κυρίου». Παρατηρείται λοιπόν πιστή τήρηση των όσων είχε υποσχεθεί ο Θεός αλλά δεν βλέπουμε το ίδιο να συμβαίνει από την μεριά του λαού. Αυτό όμως ζητά στον λόγο του προς τους συμπατριώτες του ο Ιησούς του Ναυή στα τελευταία κεφάλαια του βιβλίου του. Τους προτρέπει τώρα με την εγκατάστασή τους να μην προσκολληθούν στα είδωλα και παραγκωνίσουν την Πίστη των Πατέρων τους. Χρησιμοποιεί μια πολύ παραστατική εικόνα για το ζήτημα αυτό. Λέει ότι οι εχθροί του έθνους τους θα μετατραπούν σε καρφιά για τις φτέρνες τους και αγκάθια για τα μάτια τους.

Το επόμενο θέμα που μπορεί να εντοπιστεί στο βιβλίο του Ιησού του Ναυή είναι ο τρόπος που έβλεπαν οι ισραηλίτες τον Θεό. Στο βιβλίο αυτό έχουμε μια διαφορετική προσέγγιση του συγγραφέα. Βλέπουμε ότι ο Θεός είναι Κύριος όλης της γης. Είναι άγιος και ζηλωτής και ιδιαίτερα προσδιορίζεται ως Θεός του Ισραήλ. Εμφανίζεται ως «άνθρωπος πολέμου» ο οποίος οδηγεί τον λαό Του, του αποκαλύπτεται, τον προφυλάσσει, τον τοποθετεί στην χώρα που ρέει μέλι και γάλα. Εμφανίζεται να σκληραίνει την καρδιά των εχθρών τους χαναναίων, ενώ τους ίδιους τούς ευλογεί.

Το βιβλίο του Ιησού του Ναυή χρησιμοποιείται στην προς Εβραίους επιστολή και στην Επιστολή του Ιακώβου ενώ οι Πατέρες της Εκκλησίας βλέπουν τον Ιησού του Ναυή, εξαιτίας της πλήρους αφοσιώσεως του, ως εικόνα του Χριστού. Με αυτήν την προσέγγιση ο πρώτος ηγήθηκε του παλαιού Ισραήλ ενώ ο δεύτερος του Νέου Ισραήλ. Στους Πατέρες της Εκκλησίας και εκκλησιαστικούς συγγραφείς μπορεί να αναζητήσει κανείς πληροφορίες για τον Ιησού του Ναυή. Γι᾽ αυτόν έγραψαν οι: Ωριγένης, Θεοδώρητος Κύρου και Προκόπιος Γάζης.