Τριώδιο

Toυ Αρχιμ. Ειρηναίου Λαφτσή, Πρωτοσυγκέλλου Ι.Μητροπόλεως Αλεξανδρουπόλεως

Στο στόμα πολλών ανθρώπων η φράση ανοίγει το Τριώδιο σημαίνει ότι ξεκινά μια περίοδος γλεντιού και διασκέδασης, κεφιού και απολαύσεων.

Ωστόσο, για όσους βρίσκονται κοντά στη ζωή και τη λατρεία της Εκκλησίας μας, η φράση λαμβάνει μια διαφορετική σημασία: την Κυριακή του Τελώνου και του Φαρισαίου ανοίγει η πύλη της μετανοίας, ξεκινά μια περίοδος αγώνων πνευματικών, που εντείνεται κατά τη Μ. Σαρακοστή και κορυφώνεται τη Μ. Εβδομάδα, την Εβδομάδα των Παθών του Κυρίου.

Η περίοδος, λοιπόν, του Τριωδίου έχει μια ιδιαιτερότητα μέσα στον ενιαύσιο λατρευτικό και εορτολογικό κύκλο, μια ιδιαιτερότητα που σχετίζεται με τη λατρεία, την αυστηρή νηστεία της Μ. Σαρακοστής, το όλο κατανυκτικό πνεύμα των ημερών. Ας κάνουμε, επομένως, μια περιδιάβαση στο Τριώδιο. Το πνευματικό κέρδος που θα αποκομίσουμε θα είναι, σίγουρα, πλούσιο.

Τα συναξάρια της περιόδου του Τριωδίου αντί για προοίμιο έχουν τους εξής στίχους:

«Ο δημιουργός των άνω και των κάτω,
τρισάγιον μεν ύμνον εκ των αγγέλων,
τριώδιον δε παρ΄ ανθρώπων δέχου».(1)

Σύμφωνα με τους στίχους αυτούς, οι άγγελοι αναπέμπουν στο «δημιουργόν των άνω» τον τρισάγιον ύμνο, ενώ οι άνθρωποι ψάλλουν στο «δημιουργόν των κάτων» τριωδίους ύμνους. «Απ΄ αυτούς του τριωδίους ύμνους, τα τριώδια, γράφει ο καθηγητής Ι.Μ. Φουντούλης(2), έλαβε το όνομά της η μεγάλη περίοδος του λειτουργικού έτους, που κινείται μαζί με το Πάσχα και το περιβάλλει σαν προεόρτιος και μεθεόρτιος περίοδος. Γιατί όλο αυτό το τμήμα του εκκλησιαστικού έτους παλαιότερον εχαρακτηρίζετο μ΄ αυτό το όνομα: Τριώδιον. Ανάλογα δε με τον ιδιαίτερο χαρακτήρα του το διέκριναν σε Τριώδιον κατανυκτικόν, απ΄ αρχής μέχρι του Πάσχα, και Τριώδιον χαρμόσυνον, από του Πάσχα μέχρι της Κυριακής των αγίων Πάντων, που κατακλείει τον κύκλο των κινητών εορτών. Τριώδιο δε λέγεται από την αρχαιοπρεπή συνήθεια, που διετηρείτο κατά την περίοδο αυτή, να μη ψάλλονται καθημερινώς κατά την ακολουθία του όρθρου και οι εννέα ωδές του ψαλτηρίου, και επομένως και ολόκληροι οι εννεαώδιοι κανόνες, αλλά μόνο τρεις ωδές, η η΄ (8η) και η θ΄ (9η) και μία από τις προηγούμενες κατά τη σειρά των ημερών. Αυτός ο αρχαίος τρόπος της ψαλμωδίας διετηρήθη εν μέρει μόνον μέχρι σήμερα, και μάλιστα μόνον για τις καθημερινές της Μεγάλης Τεσσαρακοστής». Το όνομα Τριώδιο σήμερα χρησιμοποιείται μόνο για την περίοδο προ του Πάσχα (από την Κυριακή του Τελώνου και Φαρισαίου έως το Μ. Σάββατο).
Η σημερινή περίοδος του Τριωδίου, οι ακολουθίες της οποίας περιλαμβάνονται σε ξεχωριστό λειτουργικό βιβλίο, που επίσης φέρει το όνομα Τριώδιον περιλαμβάνει: α) την περίοδο των Απόκρεω, που είναι περίοδος προπαρασκευαστική της Μ. Σαρακοστής, β) τη Μ. Σαρακοστή και γ) τη Μ. Εβδομάδα.

Τρεις Κυριακές αποτελούν, κατά κάποιο τρόπο, τα προπύλαια της Μ. Σαρακοστής: Η Κυριακή του Τελώνου και του Φαρισαίου, η Κυριακή του Ασώτου και η Κυριακή των Απόκρεω. Η τελευταία εβδομάδα, που ονομάζεται Τυρινή ή εβδομάδα της Τυροφάγου, είναι προοίμιο της νηστείας της Μ. Σαρακοστής, γιατί κατά τη διάρκειά της απαγορεύεται, σύμφωνα με τις εκκλησιαστικές διατάξεις, η κρεοφαγία. Κατά την εβδομάδα αυτή αρχίζει η ψαλμωδία των τριωδίων κανόνων. Όλες μαζί ονομάζονται «προφωνήσιμες».

Η πύλη του Τριωδίου ανοίγει με την Κυριακή του Τελώνου και του Φαρισαίου(3). Το θέμα της; Η ταπείνωση. Ίσως δεν θα μπορούσε να βρεθεί καταλληλότερο θέμα, για να ξεκινήσει αυτή η περίοδος. Η εκκλησία μας καλεί ν΄ αφήσουμε κατά μέρος τη δημοσιότητα, την αυτοπροβολή, τον εγωισμό, τον κομπασμό και την έπαρση για τις «επιτυχίες», τη δύναμη, τα χαρίσματα ή τις αγαθοεργίες μας και να ταπεινωθούμε μετρώντας το καθετί όχι με μέτρο τον εαυτό μας αλλά τον Χριστό. Χωρίς το Χριστό η αληθινή ταπείνωση είναι αδύνατη και χωρίς ταπείνωση δεν μπορεί να υπάρξει μετάνοια.

Το θέμα της δεύτερης Κυριακής, της Κυριακής του Ασώτου(4) είναι η επιστροφή από την εξορία. Ο άσωτος έζησε την εμπειρία της απομάκρυνσης από τον πατρικό οίκο και μετανοημένος επέστρεψε ζητώντας τη συγγνώμη του εύσπλαχνου πατέρα του. Η Εκκλησία, με την παραβολή του ασώτου, έρχεται να μας θυμίσει ότι κι εμείς μπορεί να είμαστε εξόριστοι, να μας κάνει να αναλογιστούμε την αποξένωσή μας από το Θεό και το δέσιμο μας με τη ζωή του κόσμου και να γεννήσει έτσι μέσα μας τη βαθιά επιθυμία της μετάνοιας και της επιστροφής, την επιθυμία να ξαναβρούμε το πατρικό σπίτι και τις θείες δωρεές που σκορπίσαμε και ξοδέψαμε «ασώτως», προτιμώντας τη «μακρινή χώρα» από το όμορφο σπίτι του Πατέρα, την Εκκλησία Του.

Η τρίτη Κυριακή είναι η Κυριακή της Απόκρεω(5), η οποία πήρε το όνομά της από το γεγονός ότι τότε σταματά η κρεοφαγία. Την παραμονή της Κυριακής της Απόκρεω (Ψυχοσάββατο) η Εκκλησία μας καλεί να αναμνησθούμε των «απ΄ αιώνος κοιμηθέντων ευσεβώς επ΄ ελπίδι αναστάσεως, ζωής αιωνίου». Η προσευχή για τους «κεκοιμημένους» είναι έκφραση της Εκκλησίας ως αγάπης, αγάπης προς όλους τους αδελφούς μας, «ζώντας και τεθνεώτας», διότι όλοι ζουν «εν Χριστώ». Η Κυριακή της Απόκρεω θέμα της έχει την Τελευταία Κρίση κατά τη Δευτέρα Παρουσία του Χριστού. Το κριτήριο του Χριστού δεν θα είναι άλλο από την αγάπη που δείχνουμε προς τους πάσχοντες και αναξιοπαθούντες αδελφούς μας. Όχι αγάπη γενική και αφηρημένη, αλλά αγάπη προσωπική, από την οποία πρέπει να ξεχειλίζει η ζωή του χριστιανού. Και εφόσον όλοι μας έχουμε λάβει τη δωρεά της αγάπης, είμαστε υπεύθυνοι γι΄ αυτήν. «΄Ετσι είτε έχουμε είτε δεν έχουμε αποδεχτεί την ευθύνη, είτε αγαπήσαμε είτε αρνηθήκαμε την αγάπη, πρόκειται να κριθούμε. Γιατί «εφ΄ όσον εποιήσατε ενί τούτων των αδελφών μου των ελαχίστων, εμοί εποιήσατε» (Ματθ. 25,40), γράφει ο Αλ. Σμέμαν.(6)

Η τελευταία Κυριακή, η Κυριακή της Τυροφάγου(7), είναι αφιερωμένη στην «από του Παραδείσου της τρυφής εξορίαν του Αδάμ». Ο Θεός έπλασε τον άνθρωπο, για να ζει στον Παράδεισο και να βρίσκεται σε κοινωνία μαζί Του. Με την πτώση του όμως ο άνθρωπος απομακρύνεται από την ευλογημένη αυτή ζωή και ζει τώρα εξόριστος μακριά από τον Θεό. Ο Χριστός ανοίγει ξανά την πόρτα του Παραδείσου για τον άνθρωπο, που δεν είναι άλλος από την Εκκλησία, η οποία μας αποκαλύπτει την ωραιότητα της Βασιλείας του Θεού. Έτσι, καθώς ξεκινά η Μ. Σαρακοστή, είμαστε κι εμείς σαν τον Αδάμ, ο οποίος, όμως λέει ο υμνωδός, «ωδύρετο αλολύζων, ελεεινή τη φωνή» επιθυμώντας την επιστροφή του στο χαμένο Παράδεισο. Το ευαγγελικό ανάγνωσμα της ημέρας αναφέρεται στη νηστεία και τη συγγνώμη, τους δύο δηλαδή απαραίτητους όρους για την απελευθέρωσή μας από τη δουλεία της αμαρτίας και το πέρασμα μας στο χώρο της Βασιλείας του Θεού.

Με τις τέσσερις αυτές Κυριακές τελειώνει το προπαρασκευαστικό στάδιο της Μ. Σαρακοστής. Οι χριστιανοί οπλισμένοι με την ταπείνωση, τη συναίσθηση της αποξένωσης από το Θεό και την επιθυμία για επιστροφή σ΄ Αυτόν, με την αγάπη, τη συγγνώμη και τη νηστεία είναι έτοιμοι να ξεκινήσουν το μακρύ ταξίδι προς το Πάσχα.

Η μετάνοια όμως αυτή που το Τριώδιο μας θέτει ν’ αγωνιστούμε, δεν είναι από τα πράγματα που εύκολα κατορθώνονται. Θέλει αγώνα σκληρό, για να κόψει κανείς τα πάθη του, τις συνήθειές του, τις μικρές και τις μεγάλες αμαρτίες του. Δίπλα μας στέκει ο Χριστός, για να μας δυναμώσει και να μας βοηθήσει. Αρκεί να δείξουμε πραγματική μετάνοια (8). Τότε θα ηχούν στα αυτιά μας τα λόγια του προφήτη Ιωήλ: «Ἐπιστράφητε πρός με, λέγει ὁ Κύριος, ἐξ ὅλης τῆς καρδίας ὑμῶν, ἐν νηστείᾳ καὶ ἐν κλαυθμῷ καὶ ἐν κοπετῷ ˙ καὶ διαρρήξατε τὰς καρδίας ὑμῶν, καὶ μὴ τὰ ἱμάτια ὑμῶν˙ καὶ ἐπιστράφητε πρὸς Κύριον τὸν Θεὸν ὑμῶν, ὅτι ἐλεήμων καὶ οἰκτίρμων ἐστί μακρόθυμος καὶ πολυέλεος, καὶ μετανοῶν ἐπὶ κακίαις ἀνθρώπων»(9).

Έτσι η περίοδος αυτή, μέσω των «προφωνησίμων» Κυριακών μας ωθεί στην ταπείνωση, την μετάνοια και την αγάπη. Μ΄ αυτές τις τρεις αρετές μπορούμε να συναντήσουμε τον Χριστό, τον οποίο δεν ενδιαφέρει το αμαρτωλό παρελθόν μας, αλλά η μετάνοια μας στο παρόν για να έχουμε αιώνιο μέλλον. Ο Χριστός είναι αγάπη και το μόνο που ζητά είναι οι αμαρτίες μας, τις οποίες θέλει να Του τις προσφέρουμε. Και τα παραδείγματα μετανοίας που μας δίνει το Ευαγγέλιο είναι πολλά.
Βλέπουμε:

• τον Τελώνη να στανάζει χτυπώντας το στήθος του

• τον Άσωτο να γυρνά ταπεινωμένος στον Πατέρα Του

• την Οσία Μαρία την Αιγυπτία να αγιάζει, μετά την αμαρτωλή της ζωή

• την πόρνη του Ευαγγελίου να σωφρονεί

• τον ληστή να θεολογεί

Ας ακολουθήσουμε αγαπητοί μου αυτά τα πρότυπα της μετανοίας και ας οδηγηθούμε κι εμείς διά της εξομολογήσεως και της μεταλήψεως στην ημέρα του Πάσχα που θα γίνει και η ημέρα της προσωπικής μας σωτηρίας.
Καλό και ευλογημένο Τριώδιο!
——————————————
Παραπομπές:
1) Συναξάριον Κυριακής Τελώνου και Φαρισαίου.
2) «Λογική λατρεία», Ιωάννου Φουντούλη, εκδόσεις Αποστολικής Διακονίας, 1997.
3) Λκ, ιη΄, 10-14.
4) Λκ, ιε΄, 11-32.
5) Μτ, κε΄31-46.
6) «Μεγάλη Σαρακοστή», Αλεξάνδρου Σμέμαν, εκδόσεις Ακρίτας, 1999.
7) Μτ. κε΄, 14-21.
8) «Έρως Ορθοδοξίας», Π.Β. Πάσχου, εκδόσεις Αποστολικής Διακονίας, Δ΄έκδοση, 1987.
9) Ἰωήλ, β’ , 12-13.