Παναγία Σουμελά. Η Μεγαλόχαρη, η Παναγία των Ποντίων απανταχού της γης, το ισχυρό θρησκευτικό, πνευματικό σύμβολο του ποντιακού ελληνισμού.
Την ύμνησαν οι Πόντιοι για αιώνες, προσέτρεξαν σε βοήθεια της στις πιο δύσκολες στιγμές της ιστορίας τους, την τιμούν και την προσκυνούν οι απόγονοί τους και όλος ο Ορθόδοξος ελληνισμός. Και φέτος, τον Δεκαπενταύγουστο, ημέρα της γιορτής της Κοιμήσεως της Παναγίας, λατρευτικές εκδηλώσεις διοργανώνονται στις πλαγιές του όρους Βερμίου, στην Καστανιά Ημαθίας, όπου χτίστηκε το νέο μοναστήρι της Παναγιάς Σουμελάς, στις αρχές της δεκαετίας του 1950, σε ανιστόρηση του προσκυνήματος της παλιάς ιστορικής μονής του Πόντου.
“Για δεκαέξι αιώνες, η Μονή της Παναγίας Σουμελά στον ιστορικό Πόντο υπήρξε το συλλογικό βίωμα πνευματικής και πολιτιστικής συνείδησης του ελληνισμού, ήταν σημείο αναφοράς”, είπε στον ραδιοφωνικό σταθμό του Αθηναϊκού-Μακεδονικού Πρακτορείου Ειδήσεων “Πρακτορείο 104,9 FM” ο επίτιμος πρόεδρος της Πανελλήνιας Ομοσπονδίας Ποντιακών Σωματείων και συγγραφέας ιστορικής έκδοσης με θέμα την Παναγία Σουμελά, Στέφανος Τανιμανίδης.
Οι εκδηλώσεις, λατρευτικές και πολιτιστικές, στο πλαίσιο της πανήγυρης ξεκίνησαν χθες, στις 4 το απόγευμα, και κορυφώνονται σήμερα με τον επίσημο εορτασμό και με καλλιτεχνικές εκδηλώσεις από παραδοσιακά ποντιακά μουσικά και χορευτικά συγκροτήματα.
Φέτος, θα είναι η πρώτη φορά, που στο ιερό προσκύνημα στο Βέρμιο θα συνεορτάσουν μαζί με την εικόνα της Παναγίας Σουμελά και οι εικόνες των δύο γειτονικών της μονών στον ιστορικό Πόντο, του Ιωάννη Βαζελώνος και του Γεωργίου Περιστερεώτα.
“Πριν από το 1922 η επιρροή των μονών στον Πόντο ήταν τεράστια. Είχαμε τρεις μεγάλες μονές, σταυροπηγιακές, της Παναγίας Σουμελά, του Ιωάννη του Βαζελώνα και του Γεωργίου Περιστερεώτα, Αυτές έχουν ανιστορηθεί και οι τρεις και στην Ελλάδα. Υπήρχαν και άλλες μικρότερες ανά περιοχή. Επειδή ο Πόντος ήταν μια εκτεταμένη περιοχή, κάθε περιοχή είχε το δικό της μοναστικό κέντρο, τους κατοίκους της, τα παρχάρια της. Μετά τη μικρασιατική καταστροφή και την προσφυγιά, αυτά τα μοναστήρια ιστοριοποιούνται στο χώρο της προσφυγικής εγκατάστασης”, λέει στο “Πρακτορείο 104,9 FM” ο ιστορικός Βλάσης Αγτζίδης.
“Είναι αρχαίες μονές πολύ σημαντικές μονές στον χώρο του Πόντου, που άπλωσαν την ακτινοβολία της ελληνορθοδοξίας σε όλη τη Μαύρη Θάλασσα, τη Ρωσία, την Ουκρανία, την Κριμαία, είχε τεράστια απήχηση το ελληνορθόδοξο πνεύμα· μην το δούμε ως στενά ποντιακό, είναι ο ελληνορθόδοξος κόσμος, είναι μονές που προέρχονται από τη βαθιά αρχαιότητα”, εξηγεί ο κ. Αγτζίδης.
Η ιστορία της Παναγίας Σουμελά
Το παλιό ιστορικό μοναστήρι της Παναγιάς Σουμελά, χτισμένο στην πλαγιά του βουνού στην περιοχή της Ματσούκα της Τραπεζούντας, στην Τουρκία, ήταν για δεκαέξι αιώνες σημείο αναφοράς όχι μόνο για τους Ποντίους, αλλά και ένα ευρύτερο πνευματικό κέντρο τεράστιας ακτινοβολίας και ιστορικής σημασίας. Δεν είναι τυχαίο, ότι πέραν των Βυζαντινών αυτοκρατόρων, ιδιαιτέρως των Κομνηνών και του Αλεξίου του Γ’, που υπήρξε και ο πιο σημαντικός δωρητής της εκείνα τα χρόνια, πολλοί ισχυροί Οθωμανοί σουλτάνοι, όχι μόνο σεβάστηκαν τη μονή, αλλά και επέκτειναν τα προνόμιά της επικυρώνοντας τα, με διατάγματα τους και προσφέροντας σημαντικές δωρεές προς το μοναστήρι.
Oι σουλτάνοι Βαγιαζήτ Β΄, Σελήμ Α΄, Μουράτ Γ΄, Σελήμ Β΄, Iμπραήμ A΄, Μωάμεθ Δ΄, Σουλεϊμάν Β΄, Μουσταφά Β΄, Αχμέτ Γ΄ είναι ορισμένοι από τους ευεργέτες της ιστορικής μονής, που σύμφωνα με την παράδοση ιδρύθηκε το 386 μ.Χ. από τους μοναχούς Βαρνάβα και Σωφρόνιο. Θρυλείται, μάλιστα, ότι στον τόπο, όπου χτίστηκε η ιστορική μονή, σε υψόμετρο 1063 μέτρα, άγγελοι είχαν μεταφέρει την ιερή εικόνα της Παναγίας της Aθηνιώτισσας, την οποία, εικονογράφος της οποίας κατά την παράδοση ήταν ο Ευαγγελιστής Λουκάς.
“Είναι η Παναγία του Όρους Μελά. Το “στου” στα ποντιακά προφέρεται “σου” και έτσι γίνεται η Παναγία που βρίσκεται στο όρος Μελά (στου όρους Μελά), Παναγία Σουμελά”, λέει ο Βλάσης Αγτζίδης.
Μετά τη μικρασιατική καταστροφή και την ανταλλαγή πληθυσμών το 1923 οι ελάχιστοι -μετρημένοι στα δάχτυλα του ενός χεριού- εναπομείναντες μοναχοί της παλιάς μονής, που είχαν ήδη προλάβει να υποστούν δοκιμασίες, ληστείες, διωγμούς, ακολούθησαν τη μοίρα των χιλιάδων προσφύγων και ήρθαν στην Ελλάδα. Όμως, προηγουμένως είχαν φροντίσει να θάψουν, με την προσδοκία κάποτε να τα ξαναβρούν τα πιο σημαντικά κειμήλια του μοναστηριού σε απόσταση δέκα περίπου χιλιομέτρων στα ερείπια του παρεκκλησίου της Αγίας Βαρβάρας. Τρία πολύ σημαντικά κειμήλια. Την εικόνα της Παναγίας, τον σταυρό του αυτοκράτορα Mανουήλ Γ΄ του Kομνηνού και το χειρόγραφο Ευαγγέλιο του Οσίου Χριστοφόρου.
Μερικά χρόνια αργότερα, περί το 1930, όταν το πολιτικό κλίμα ανάμεσα στις δύο χώρες εξομαλύνθηκε, χρειάστηκε μια σειρά από ενέργειες του τότε πρωθυπουργού του Ελευθερίου Βενιζέλου, σε συνεννόηση με τον Ισμέτ Ινονού να γίνει από την Ελλάδα αποστολή για την εξεύρεση των θαμμένων κειμηλίων και την μεταφορά τους στην Ελλάδα.
“Ο πόντιος βουλευτής Λεωνίδας Ιασωνίδης, γνώστης της τουρκικής γλώσσας και παρών και μεταφραστής στις επαφές που είχαν οι δύο πρωθυπουργοί έπαιξε σημαντικό ρόλο”, λέει ο κ. Τανιμανίδης,
Προσθέτει, μάλιστα, ότι ο ο Ινονού εντυπωσιάστηκε από τις γνώσεις και την ομιλία του Ιασωνίδη και τον ενθάρρυνε να του πει εάν κάτι μπορούσε να κάνει για αυτόν. Και εκείνος αποκρίθηκε ότι θα ήθελε να έρθουν τα πολύτιμα κειμήλια της Παναγίας Σουμελά στην Ελλάδα. Μάλιστα, ο Ιασωνίδης, σε ομιλία του το 1932, αφού είχαν έρθει στην Ελλάδα τα κειμήλια, είπε χαρακτηριστικά: “Μέχρι σήμερα είχαν έρθει οι Πόντιοι. Τώρα ήρθε και ο Πόντος“.
Η αποστολή στην παλιά μονή οργανώθηκε σε συνεννόηση και αφού έγιναν όλες οι απαραίτητες γραφειοκρατικές ενέργειες, μεταξύ των δύο χωρών. Ο ιερομόναχος Αμβρόσιος Σουμελιώτης ήταν εκείνος που μετέβη στην περιοχή, καθ υπόδειξη του μοναχού Ιερεμία, ο οποίος ασθενούσε και δεν είχε τη δύναμη να πάρει μέρος στην αποστολή, αλλά ήταν από τους τελευταίους μοναχούς του μοναστηριού και γνώριζε την κρύπτη. Η αποκάλυψη των κειμηλίων ήταν επίπονη, το τοπίο εγκαταλειμμένο και διαφορετικό, αλλά ο ιερομόναχος Αμβρόσιος κατάφερε να τα βρει και να τα φέρει στην Αθήνα.
Για την επόμενη εικοσαετία, από το 1931,μέχρι και το 1951 τα κειμήλια φυλάσσονταν στο Βυζαντινό Μουσείο Αθηνών. Μέχρι που ο Κρωμναίος γιατρός και συγγραφέας Φίλων Κτενίδης πρόεδρος του σωματείου «Παναγία Σουμελά» προώθησε δημόσια την ιδέα για την ίδρυση της μονής Παναγίας Σουμελά στην Καστανιά του Βερμίου. Οι πρώτες εργασίες ξεκίνησαν εκείνη τη χρονιά με τη θεμελίωση και την ανέγερση του πρώτου πετρόκτιστου ναού μικρών σχετικά διαστάσεων, σε σχέδια του αρχιτέκτονα Φυλλίδη. “Ηταν λαμπρός αρχιτέκτονας, είχε κάνει το ρυμοτομικό σχέδιο όλης της Τραπεζούντας”, λέει ο Στέφανος Τανιμανίδης.
Τις επόμενες δεκαετίες, μετά το 1965 που αναλαμβάνει την προεδρία του Σωματείου ο νομικός Παναγιώτης Τανιμανίδης συνεχίζει το έργο του προκατόχου του. Μάλιστα αναβαθμίζει κόμη περισσότερο τον χώρο του προσκυνήματος καθώς, στο μεταξύ, χιλιάδες προσέρχονται για να γιορτάσουν την Κοίμηση της Θεοτόκου. Στα μέσα της δεκαετίας του 1970 χτίζεται ο δεύτερος περίλαμπρος ναός με τις ψηφιδογραφίες, διευρύνονται οι χώροι και γίνονται και άλλα κτίσματα, όπως το Μελισσανίδειο Ιδρυμα (ξενώνας), το Αμβρόσιο Ηγουμενείο και πάνω από εξακόσια κελιά, χώροι για τη φιλοξενία των πιστών, χώροι υγιεινής, κ.α.
Στο παλιό ιστορικό μοναστήρι, στις 15 Αυγούστου του 2010 έγινε για πρώτη φορά Θεία Πατριαρχική Λειτουργία, με την άδεια των τουρκικών αρχών, στο ιστορικό μοναστήρι του Πόντου στην Τουρκία, χοροστατούντος του Οικουμενικού Πατριάρχη Βαρθολομαίου και των μητροπολιτών Δράμας Παύλου και Βολοκαμάνσκ Υλαρίωνα, παρουσία χιλιάδων πιστών. Η πανήγυρης και η Θεία λειτουργία τελούνταν κάθε χρόνο για τα επόμενα πέντε χρόνια. Το 2016 το μοναστήρι δεν δόθηκε για τις ετήσιες εκδηλώσεις, καθώς όπως ανακοίνωσαν οι τουρκικές αρχές, έπρεπε να γίνουν εργασίες συντήρησης και να αφαιρεθούν κομμάτια βράχου που απειλούσαν με καταστροφή το μνημείο. Μέχρι σήμερα δεν έχει γίνει γνωστό πότε θα επιτραπούν και πάλι οι λατρευτικές εκδηλώσεις.
Το πρόγραμμα των φετινών εκδηλώσεων
Προσκυνητές από όλη την Ελλάδα και από διάφορα μέρη το κόσμου και εκπρόσωποι ποντιακών ομοσπονδιών και σωματείων συμμετέχουν και φέτος στο προσκύνημα της Παναγίας Σουμελά. Την κυβέρνηση εκπροσωπεί ο υφυπουργός Εξωτερικών Ιωάννης Αμανατίδης, ενώ θα παραστούν, μεταξύ άλλων, ο πρόεδρος της Ένωσης Κεντρώων, Βασίλης Λεβέντης, εκπρόσωποι των κομμάτων, βουλευτές, στελέχη της αυτοδιοίκησης, μέλη ποντιακών νεολαιών και οργανώσεων, κ.ά.
Φέτος, για πρώτη φορά συνεορτάζουν στη μονή της Παναγίας Σουμελά, στο Βέρμιο, οι εικόνες της Παναγίας Σουμελά, και του Γεωργίου Περιστερεώτα, του Τιμίου Προδρόμου του Ιωάννη του Βαζελώνος” είπε στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο διευθυντής του προσκυνήματος, Αντώνης Δάλλας, Ανέφερε, ακόμη, ότι φέτος γίνονται και τα αποκαλυπτήρια προτομής του αείμνηστου ποντίου πολιτικού Λεωνίδα Ιασωνίδη για τη συνεισφορά του στη μεταφορά των κειμηλίων της παλιάς μονής της Παναγίας Σουμελά στην Ελλάδα και στην ανιστόρηση του προσκυνήματος της στο Βέρμιο.
Οι εκδηλώσεις ξεκίνησαν χθες, στις 4 το απόγευμα, με τη διανομή νηστίσιμης σούπας (σορβά) και αργότερα έγινε η υποδοχή των τριών εικόνων, ακολούθησε Μέγας Εσπερινός και λιτανεία και η σημερινή μέρα κλείνει με καλλιτεχνικό παραδοσιακό πρόγραμμα.
Σήμερα, θα γίνει η Θεία Λειτουργία, χοροστατούντος του μητροπολίτη Βεροίας, Ναούσης και Καμπανίας Παντελεήμονα, θα ακολουθήσει επίσημη λιτάνευση των εικόνων και κατάθεση στεφάνων στην προτομή του Αλέξανδρου Υψηλάντη. Μετά τα αποκαλυπτήρια του αγάλματος του Λεωνίδα Ιασονίδη, έργου του γλύπτη Γ. Κικώτη, θα ακολουθήσει καλλιτεχνικό πρόγραμμα από ποντιακά σωματεία.
Τέλος, για μια χρονιά ακόμη προβλέπεται να δοθούν, όπως κάθε χρόνο, υποτροφίες από το Πανελλήνιο Ιερό Προσκύνημα «Παναγία Σουμελά» σε δύο μαθητές του γενικού λυκείου Μακροχωρίου Ημαθίας, στη μνήμη των παιδιών του Λυκείου Μακροχωρίου που έχασαν τη ζωή τους στο τραγικό δυστύχημα των Τεμπών, στις 13 Απριλίου του 2003.
