Η Ζωοδόχος Πηγή και ο ομώνυμος ναός της Κωνσταντινούπολης

του Κωνσταντίνου Αθ. Οικονόμου, δασκάλου

ΤΟ ΣΥΝΑΞΑΡΙ: Η εορτή της Ζωοδόχου Πηγής είναι γιορτή της Παναγίας μας. Γράφει το συναξάρι της ημέρας: ≪Την Παρασκευή της Διακαινησίμου εορτάζουμε τα εγκαίνια του ναού της Υπεραγίας Δεσποίνης ημών και Θεομήτορος, της Ζωηφόρου Πηγής. Ακόμη ενθυμούμαστε και τα υπερφυή θαύματα που έγιναν στον Ναό αυτό από την Μητέρα του Θεού≫.

Ένα από τα πολλά ονόματα της Θεοτόκου είναι και το Παναγία Ζωοδόχος Πηγή, αφού γέννησε την Ζωή, που είναι ο Χριστός. Το όνομα αυτό αποδόθηκε πρώτη φορά στην Παναγία από τον Ιωσήφ τον Υμνογράφο (9ος αι.).
Η γιορτή αναφέρεται στα εγκαίνια του Ιερού Ναού της Παναγίας, γνωστού ως ≪Η Ζωοδόχος Πηγή στο Μπαλουκλί≫, έξω από τα θεοδοσιανά τείχη της Κωνσταντινούπολης, κοντά στη δυτική πύλη της Σηλυβρίας, όπου υπήρχαν τα λεγόμενα “παλάτια των πηγών”, θέρετρα Βυζαντινών Αυτοκρατόρων. Εκεί υπήρχε πηγή αγιάσματος που επιτελούσε και επιτελεί πολλά θαύματα.

Ο ΟΜΩΝΥΜΟΣ ΝΑΟΣ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ: Ο Ιερός Ναός της Ζωοδόχου Πηγής στην Πόλη ανεγέρθηκε από τον αυτοκράτορα Λέοντα τον Θράκα, που, πριν ακόμη γίνει αυτοκράτορας ως απλός στρατιώτης, συνάντησε έναν τυφλό έξω από την Χρυσή Πύλη της Κωνσταντινούπολης. Ο τυφλός του ζήτησε νερό να πιει και ο Λέων αναζήτησε την πηγή του νερού στην περιοχή, η οποία ήταν κατάφυτη από δένδρα, αλλά δεν μπόρεσε να την ανακαλύψει. Η διήγηση προσθέτει πως ο Λέων λυπήθηκε που δεν βρήκε νερό να δώση στον τυφλό. Άκουσε τότε φωνή να του λέγη: ≪Βασιλιά Λέοντα≫, ενώ ακόμη ήταν στρατιώτης, “να εισέλθεις βαθύτερα στο δάσος, και αφού λάβεις με τις χούφτες σου το θολερό αυτό νερό, να ξεδιψάσεις τον τυφλό και να του πλύνεις τα μάτια, και τότε θα γνωρίσεις ποια είμαι εγώ που κατοικώ στο μέρος αυτό”.

Ο Λέων έκανε αμέσως όπως τον διέταξε η φωνή και ο τυφλός είδε το φως του. Η φωνή εκείνη ήταν της Παναγίας. Όταν ο Λέων έγινε αυτοκράτορας (457-474), με ευγνωμοσύνη έκτισε στο μέρος εκείνο του αγιάσματος Ιερό Ναό προς τιμήν της Παναγίας, της Ζωοδόχου Πηγής. Όταν κατέρρευσε ο Ναός από τον χρόνο, ο Ιουστινιανός, χρησιμοποιώντας υλικά που περίσσεψαν από την Αγία Σοφία, ανοικοδόμησε τη Ζωοδόχο Πηγή καθιστώντας το ναό πιο μεγαλοπρεπή από τον παλαιότερο, ενώ αργότερα ο Βασίλειος Α΄ο Μακεδών, μετά από σεισμό, ανέλαβε την ανακαίνισή του(869). Το 536 μ.Χ. στη Σύνοδο της Κωνσταντινουπόλεως, υπό τον Πατριάρχη Μηνά 536 – 552 μ.Χ.), λαμβάνει μέρος και ο Ζήνων, ηγούμενος ≪του Οίκου της αγίας ενδόξου Παρθένου και Θεοτόκου Μαρίας εν τη Πηγή≫. Ο Ναός αυτός κατέρρευσε τον 15ο αιώνα.

Ο Pierre Gylles σημειώνει ότι εκείνο το έτος η εκκλησία δεν υπήρχε πια, αλλά οι ασθενείς εξακολουθούν να επισκέπτονται την Πηγή. Το 1825 το αγίασμα καταστράφηκε από γενιτσάρους κατά την εξέγερσή τους. Το 1833 ο Πατριάρχης Κωνστάντιος Α΄ μέ άδεια του Σουλτάνου ξαναέκτισε τον Ναό πάνω στα ερείπια του παλαιού. Τα επίσημα εγκαίνια έγινανστις 2 Φεβρουαρίου του 1835 από τον ίδιο τον Πατριάρχη στο Μπαλουκλί. Μπαλουκλί σημαίνει τόπος με ψάρια, αφού στην δεξαμενή της Πηγής υπάρχουν ψάρια. Σήμερα, εκτός από τη μεγάλη εκκλησία, λατρευτικό κέντρο του κτιριακού συγκροτήματος αποτελεί ο υπόγειος ναός της Ζωοδόχου Πηγής, όπου βρίσκονται η δεξαμένη με το αγίασμα και τα ψάρια.

Aκόμη και Tούρκοι και Tουρκάλες πηγαίνουν στην εκκλησία αυτή, παίρνουν αγιασμένο νερό και θεραπεύονται. Αξίζει να σημειώσουμε ότι το 1955 ο ναός βεβηλώθηκε από άτακτα στίφη Τούρκων που όρμησαν διαλύοντας τα πάντα κατά την περίοδο των λεγόμενων Σεπτεμβριανών, του ξεσπάσματος δηλαδή των βαρβάρων κατά κάθε τι χριστιανικού και ελληνικού που υπήρχε στην Πόλη.

ΤΑ ΘΑΥΜΑΤΑ ΤΗΣ Ζ. ΠΗΓΗΣ ΣΕ ΕΠΩΝΥΜΟΥΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΥΣ ΑΡΧΟΝΤΕΣ: Στον ναό αυτό επιτελούνταν πολλά θαύματα με χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτό της λύσεως της στειρώσεως της αυτοκράτειρας Ζωής. Εκεί θεραπεύθηκαν επίσης οι αυτοκράτορες Ιουστινιανός, Λέοντας ο Σοφός, Ρωμανός Λεκαπηνός, ο Ανδρόνικος Γ, ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Στέφανος, ο Πατριάρχης Ιεροσολύμων Ιωάννης, πολλοί ανώτατοι αξιωματούχοι της αυτοκρατορίας, αλλά και κληρικοί, μοναχοί, απλοί Χριστιανοί. Τον 14ο αιώνα ο Νικηφόρος Κάλλιστος παραθέτει έναν κατάλογο 63 θαυμάτων.

ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΣΗ: Η πρωτότυπη εικόνα της Παναγίας της Ζωοδόχου Πηγής παρουσιάζει την Παναγία μέσα σε ένα συντριβάνι από το οποίο χύνεται άφθονο νερό, να κρατά στην αγκαλιά της τον Χριστό που ευλογεί. Δύο άγγελοι την στεφανώνουν κρατώντας ειλητάριο που γράφει: ≪Χαίρε ότι υπάρχεις βασιλέως καθέδρα, χαίρε ότι βαστάζεις τον Βαστάζοντα πάντα≫. Γύρω από το συντριβάνι εικονίζονται πολλοί ασθενείς με ποικίλες ασθένειες. Δέχονται το αγίασμα με το οποίο τους ραντίζουν οι υγιείς. Στην άκρη ζωγραφίζεται μια δεξαμενή με ψάρια.

Η ΕΟΡΤΗ ΤΗΣ ΖΩΔΟΧΟΥ ΠΗΓΗΣ: Η σημερινή εορτή είναι

α΄ Κινητή εορτή, διότι εξαρτάται από την ημέρα του Πάσχα και συνεπώς δεν εορτάζεται σε συγκεκριμένη ημερομηνία, όπως και άλλες μεγάλες εορτές (Ανάληψη, Πεντηκοστή, κ.ά.) Εορτάζεται ην Παρασκευή της Διακαινησίμου, δηλαδή την εβδομάδα που ακολουθεί αμέσως μετά το Πάσχα. Mετά την Aνάσταση είναι η πρώτη εορτή του Πεντηκοσταρίου.

Β΄ Είναι Θεομητορική εορτή γιατί είναι μία εορτή πρός τιμήν της Παναγίας. H εορτή αυτή, σε αντίθεση με τις υπόλοιπες Θεομητορικές, έχει σχέση με τις θαυμαστές επεμβάσεις της Παναγίας πρός σωτηρίαν ανθρώπων που την επικαλέσθηκαν με πίστη. “H Zωοδόχος Πηγή μας υπενθυμίζει τα θαύματα, που έκανε η Παναγία σε ένα ωρισμένο ναό της στον τόπο εκείνο που προκαλεί τη συγκίνηση κάθε Έλληνος.” (Επ. Αυγουστίνος Καντιώτης).
Όπως στο Mπαλουκλί εορτάζουν την ημέρα της Zωοδόχου Πηγής και ο ναός εκείνος της Θεοτόκου είναι πηγή θείων δωρεών, έτσι και κάθε εκκλησία που έχει ορθόδοξο παπά και λειτουργεί και τελούνται τα άγια μυστήρια, είναι μία ζωοδόχος πηγή. Και προσθέτει ο Μακαριστός Αυγουστίνος: “Στήν Eκκλησία τρέχει το νερό το αθάνατο της διδασκαλίας του Kυρίου ημών Iησού Xριστού. Tο νερό αυτό που ξεδιψά πηγάζει από την υπερτάτη θυσία του Kυρίου. Tο νερό αυτό θεραπεύει. Δίνει την υγεία στις ανάπηρες και τραυματισμένες ψυχές, διά πρεσβειών της Παναγίας.”

Μεγαλυνάριον

“Ύδωρ το ζωήρυτον της Πηγής, μάννα το προχέον, τον αθάνατον δροσισμόν το νέκταρ το Θείον την ξένην άμβροσίαν το μέλι το εκ πέτρας, πίστει τιμήσωμεν.”