Η χριστιανική ηθική βασίζεται στην ανθρωπολογία του χριστιανισμού, με βάση την οποία η σχέση Θεού και ανθρώπου είναι σχέση ζωής.
Η χριστιανική ηθική έχει ως πρότυπο το θεανθρώπινο πρόσωπο του Χριστού. Χρειάζεται όμως ιδαίτερη προσοχή στον διαχωρισμό της ηθικής από τον ηθικισμό και την ηθικολογία.
“Το μυστικό της ανθρώπινης ύπαρξης είναι τούτο: «δε θέλει μονάχα να ζει, μα και να ξέρει γιατί ζει», μας εξομολογείται κάποιος ήρωας του Ντοστογιέφσκι. Δεν αρκεί μόνο ότι ζούμε, αλλά χρειάζεται να έχει νόημα ο βίος μας. Πέρα και πάνω από το «τί» είναι η ζωή, υπάρχει και το «γιατί» άραγε ζούμε. Κάθε απάντηση σε αυτό το τελευταίο ερώτημα διαμορφώνει έναν ορισμένο τρόπο ζωής.
Αυτό λέγεται ήθος: είναι ο τρόπος που ζούμε τη ζωή μας. Με αυτήν την έννοια το ήθος και η ζωή είναι σύμφυτα. Δεν μπορείς να ζήσεις χωρίς ένα νόημα και δίχως κάποιο τρόπο εμβίωσης αυτού του νοήματος. Ίσα-ίσα μάλιστα, από τον τρόπο που ζούμε τη ζωή μας αποφαινόμαστε αν τη χαιρόμαστε ή όχι, αν ευτυχούμε ή δυστυχούμε, αν τελικά ο βίος μας είναι αβίωτος.
Όταν το ήθος συστηματοποιείται και θεωρητικοποιείται, τότε συγκροτείται ηθική. Πρόκειται για τη γενίκευση και την κωδικοποίηση του τρόπου της ζωής, που διατυπώνεται με απαγορεύσεις («ού», «μη») και προτροπές, αρνητικά και θετικά, όπως χαρακτηριστικά εμφαίνεται στο μωσαϊκό δεκάλογο ή στην καντιανή κατηγορική προστακτική. Η ηθική είναι συστηματική, ενώ το ήθος μένει εφαρμοσμένο, βιωμένο. Η ηθική είναι η θεωρία του ήθους. Πρόκειται για τη βιωμένη πρακτική που εκφράζεται με θεωρητικούς όρους.
Όποτε η ζωή αποκτήσει νόημα, τότε γεννιέται το ήθος. Όταν ο άνθρωπος βρει κάποιο νόημα στη βιοτή του, τότε συμπεριφέρεται στη καθημερινότητά του με ορισμένο τρόπο, εναρμονίζει το ήθος του με τη νοηματοδότηση της ζωής του. Στη συνέχεια, αργά ή γρήγορα, θα διατυπωθεί θεωρητικά και συστηματικά ότι εμβιώνεται έμπρακτα, κι έτσι θα συγκροτηθεί μια ηθική θεωρία, διδασκαλία κλπ.
Η ηθική είναι η θεωρία της ζωής. Το ήθος είναι γέννημα της ζωής. Όπου πάλλει η ζωή, εκεί εμφανίζεται η ηθική.
Το άνθος του δένδρου της ζωής λέγεται ήθος και ο καρπός του ονομάζεται ηθική. Δεν πρέπει όμως να εξισώσουμε την ηθική με τη θρησκεία. Μπορεί ιστορικά να είναι η θρησκεία το λίκνο της ηθικής, ωστόσο δεν αποτελεί την αποκλειστική πηγή έμπνευσης κάθε ηθικής διδασκαλίας, ιδιαιτέρως μάλιστα στο νεώτερο δυτικοευρωπαϊκό πολιτισμό. Η φιλοσοφία και η πολιτική ιδεολογία κατασκεύασαν δική τους ηθική με ή χωρίς Θεό, ανθρωπιστική ή κοινωνιστική, αθεϊστική ή αγνωστικιστική.
Ηθική έχουμε από το δεκάλογο του Μωυσή μέχρι την καθηκοντολογία του Κάντ, από τον στωικισμό έως τον ευδαιμονισμό, από τη μαρξιστική πραξιολογία ως τον κώδικα επαγγελματικής δεοντολογίας κάθε κλάδου. Επομένως η θρησκεία διαφοροποιείται από την ηθική, παρότι σχετίζεται μαζί της ιστορικά.
Ανάμεσα στην ηθική και στον ηθικισμό υπάρχει τεράστια διαφορά.
Εντελώς άλλο είναι η ηθική ως θεωρία του ήθους και ολότελα διαφορετικό μέγεθος συνιστά ο ηθικισμός ή ο μοραλισμός (ηθικοκρατία, ηθικολογία). Πρόκειται για την απολυτοποίηση της ηθικής και τη μονομέρεια του ήθους. Ηθικισμός είναι η υπερβολή της ηθικής. Όπως η έλλειψή της, συνιστά την ανηθικότητα, την αήθεια, έτσι και η υπερβολή της ηθικής φέρνει στην ηθικολογία.
Αν η ηθική είναι σύμφυτη με τη ζωή, όπως τη περιγράψαμε προηγουμένως, η ηθικοκρατία είναι αντίθετη στη ζωή. Ο ηθικισμός είναι το καρκίνωμα της ηθικής. Το «γράμμα» της ηθικολογίας νεκρώνει το «πνεύμα» της ζωής. Έτσι ο ηθικισμός σκοτώνει το ήθος, επειδή απολιθώνει τη ζωή. Γι’ αυτό τελικά η ηθικολογία αναιρεί την ηθική. Άλλο είναι το ηθικό και εντελώς άλλο είναι το ηθικιστικό ή ηθικολογικό.
Η ηθική χρειάζεται. Ο ηθικισμός περισσεύει. Όπως το ήθος είναι απαραίτητο στη ζωή μας, έτσι και η ηθική θεωρία είναι αναγκαία. Όμως η ηθικολογία ως νέκρωση της ζωής είναι περιττή και επιζήμια. Τι κοινό υπάρχει ανάμεσα στο λαό και στο λαϊκισμό, στο έθνος και στον εθνικισμό, στην ευσέβεια και στον ευσεβισμό, στο ήθος και στον ηθικισμό; Κάθε -ισμός είναι η άρνηση του υποτιθέμενου φορέα του: ο ευσεβισμός της ευσέβειας και ο ηθικισμός του ήθους.
Το πιο αποτελεσματικό όπλο εναντίον του ηθικισμού είναι η ηθική. Κάθε τυφλή και αδιαφοροποίητη άρνηση της ηθικής εν ονόματι του ηθικισμού οδηγεί στο μηδενισμό, τον οποίο χρησιμοποιούν οι ηθικολόγοι για να κατασκευάσουν εκ των υστέρων τεχνικά επινοήματα υπέρ του μοραλισμού τους. Μόνο η ηθική μπορεί να ανασκευάσει τον ηθικισμό. Όπως μόνο η λαϊκή ευσέβεια των απλών ανθρώπων με την άδολη πίστη μπορεί να εκτοπίσει τον ευσεβισμό της μικροαστικής θρησκευτικότητας. Όχι μόνο μπορούμε, αλλά οφείλουμε να καλλιεργήσουμε μιαν ηθική ενάντια στον ηθικισμό.
Αν κάποιος μας ρωτήσει πως τέλος πάντων διαχωρίζουμε την ηθική από την ηθικολογία, θα του απαντήσουμε με απλά παραδείγματα. Ο δεκάλογος του Μωυσή είναι ηθική, αλλά ο φαρισαϊσμός είναι ηθικισμός. Το «ού κλέψεις, ου φονεύσεις, ου ψευδομαρτυρήσεις» συνιστούν ηθική. Όταν όμως ο Χριστός θεραπεύει ασθενείς κατά την ημέρα του Σαββάτου, προκαλεί τη δυσφορία των ηθικιστών εκείνου του καιρού για τη δήθεν παραβίαση της ιεράς αργίας. Και η απάντησή Του μένει αποστομωτική: «το Σάββατον δια τον άνθρωπον εγένετο, ούχ ο άνθρωπος δια το Σάββατον» (Μαρκ. 2,27).
Οι φαρισαίοι ηθικολόγοι μέμφονταν τον Ιησού για τις συναναστροφές Του με πόρνες και τελώνες. Ο φιλάργυρος προδότης μαθητής Του «σκανδαλίζεται» που η Μαρία, η αδελφή του νεκροαναστημένου Λαζάρου, περιποιείται τον Ιησού με ακριβά αρώματα, και η πρόφαση του ηθικιστή Ιούδα απέναντι στον ηθικό Ιησού ήταν: «διατί τούτον το μύρον ουκ επράθη τριακοσίων δηναρίων και εδόθη πτωχοίς;» (Ιωαν. 12,5). Όλο το Ευαγγέλιο μπορεί να αναγνωσθεί ως μία διαρκής διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στην ηθική και στην ηθικολογία.
Ο ιησουιτισμός του ρωμαικοκαθολικισμού με το δόγμα «ο σκοπός αγιάζει τα μέσα» και την ιεροεξεταστική πρακτική του είναι κλασικό κρούσμα ηθικισμού στο Χριστιανισμό. Τέλος, ο ευσεβισμός του προτεσταντισμού με τον πουριτανισμό, τον πιετισμό και τη βικτωριανή σεμνοτυφία συνιστά το ανώτατο στάδιο του ηθικισμού, το τελευταίο σκαλοπάτι της ηθικολογίας και το έσχατο κατάλοιπο της ηθικοκρατίας σήμερα.“
Μάριος Μπέγζος, Ψυχολογία της θρησκείας, εκδ.Ελληνικά Γράμματα,σσ 1-4
