ΜΑΡΩΝΕΙΑΣ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΩΝ: Το απόγευμα της Πέμπτης, 22 Μαίου 2025, στην αίθουσα της Δημοτικής Βιβλιοθήκης Κομοτηνής, ο Μητροπολίτης Μαρωνείας και Κομοτηνής κ. Παντελεήμων παρουσίασε, μεταξύ…
άλλων ομιλητών, το βιβλίο του Καθηγητού κ. Γεωργίου Τσιγάρα, Προέδρου του Τμήματος Ιστορίας και Εθνολογίας του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης, , υπό τον τίτλον: «Η αξιοποίηση των ψηφιακών τεχνολογιών στην έρευνα των βυζαντινών και μεταβυζαντινών μνημείων και κειμηλίων» τη επιμελεία του μεταδιδακτορικού ερευνητή του Εργαστηρίου κ. Δημητρίου Καλπάκη και του κ. Διονυσίου Τσεντικόπουλου, μέλους ΕΔΙΠ του Εργαστηρίου του Τμήματος.
Ο Μητροπολίτης ευχαριστώντας τον κ. Τσιγάρα για την ευγενική του πρόσκληση στην εκδήλωση αυτή, ανέφερε ότι χάρη στις ψηφιακές τεχνολογίες ο επισκέπτης ενός βυζαντινού Ναού η ενός Εκκλησιαστικού Μουσείου μπορεί να βλέπει μια εικονική αναπαράσταση των μνημείων, των Ι. Μονών και Ναών, την ώρα που περιηγείται στον χώρο τους. Τόνισε δε, ότι η τεχνολογία όταν χρησιμοποιείται σωστά, όταν γίνεται δεξιά χρήσις, όπως έλεγαν οι Πατέρες της Εκκλησίας μας, μπορεί να γίνει όχημα πολιτισμού και πίστης και μπορεί να γεφυρώσει το χθες με το αύριο, για το καλό των ανθρώπων.
ΙΕΡΑ ΜΗΤΡΟΠΟΛΗ ΜΑΡΩΝΕΙΑΣ ΚΑΙ ΚΟΜΟΤΗΝΗΣ
ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ
του βιβλίου «Η αξιοποίηση των ψηφιακών τεχνολογιών στην έρευνα των βυζαντινών και μεταβυζαντινών μνημείων και κειμηλίων»
XΡΙΣΤΟΣ ΑΝΕΣΤΗ !
Ευχαριστώ τον Πρόεδρο του Τμήματος Ιστορίας και Εθνολογίας και Διευθυντή του Εργαστηρίου Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Ερευνών, Καθηγητή κ. Γεώργιο Τσιγάρα, για την ευγενική πρόσκληση να συμμετάσχω στην παρουσίαση του ενδιαφέροντος αυτού συλλογικού τόμου σχετικού με την αξιοποίηση των ψηφιακών τεχνολογιών στην έρευνα των βυζαντινών και μεταβυζαντινών μνημείων και κειμηλίων.
Ωστόσο, ίσως να αναρωτιέστε ποια είναι η θέση ενός κληρικού στο πάνελ αυτό. Ποιο λόγο θα μπορούσε να διατυπώσει για τον ψηφιακό κόσμο και μάλιστα για την χρήση των ψηφιακών τεχνολογιών στην έρευνα των βυζαντινών μνημείων και κειμηλίων.
Γράφοντας αυτό το κείμενο με απασχολούσε έντονα το ερώτημα ποια σχέση μπορεί να έχει ένα ιερό λατρευτικό αντικείμενο από την βυζαντινή και την μεταβυζαντινή παράδοση, την εκκλησιαστική πολιτιστική μας παράδοση με τις νέες τεχνολογίες. Είναι δυνατή η συνεργασία τους;
Το βιβλίο που παρουσιάζουμε σήμερα προσέφερε απαντήσεις στα ερωτήματά μου, γιατί η Ορθόδοξη Εκκλησία δεν φοβάται την επιστημονική και τεχνολογική πρόοδο, η πίστη και η επιστήμη δεν είναι αντίθετες, δεν συγκρούονται, γιατί η ιστορία της Εκκλησίας μας έχει δείξει ότι μπορούν να συνυπάρξουν αρμονικά, με την προϋπόθεση όμως ότι η επιστήμη υπηρετεί τον άνθρωπο και την πρόοδό του.
Είναι αυτονόητο, αλλά θα το τονίσω, ότι για την Εκκλησία τα βυζαντινά και μεταβυζαντινά μνημεία μας δεν είναι απλώς και μόνο πέτρες και χρώματα που έρχονται από το παρελθόν. Είναι ζωντανές μαρτυρίες της πίστης, είναι η έκφραση της πίστης και της ταυτότητας των μελών της Εκκλησίας μας. Επιπλέον είναι φορείς μνήμης της ζωής της Εκκλησίας, είναι έργα των χειρών των πατέρων μας.
Θα αναφερθώ εν συντομία στις σύγχρονες τεχνολογίες για να αποτελέσουν την αφετηρία των σκέψεών μου που θα ακολουθήσουν.
Οι νέες τεχνολογίες, όπως η Τεχνητή Νοημοσύνη, ο «έξυπνος βοηθός», όπως ονομάστηκε, μπορεί να αποκαταστήσει, ψηφιακά βέβαια, κατεστραμμένα μνημεία και φθαρμένα έργα τέχνης. Με την τεχνολογία αυτή δεν θα αλλοιωθεί το πρωτότυπο έργο τέχνης και επιπροσθέτως μας δίνεται η δυνατότητα να «δούμε», να έχουμε μπροστά μας μια εικόνα για παράδειγμα στην αρχική της μορφή.
Η Επαυξημένη Πραγματικότητα παρέχει ψηφιακές πληροφορίες μέσω φορητών συσκευών και ο επισκέπτης ενός βυζαντινού ναού η ενός Εκκλησιαστικού Μουσείου μπορεί να βλέπει μια εικονική αναπαράσταση του μνημείου την ώρα που περιηγείται στον χώρο του, καθώς και να αναβιώνουν μπροστά του οι χαμένες και φθαρμένες από τον χρόνο μορφές και τα κατεστραμμένα σχήματα.
Η Εικονική Πραγματικότητα παρέχει την δυνατότητα εικονικών περιηγήσεων σε βυζαντινά μνημεία, σε μοναστήρια και ναούς, ώστε να γνωρίσουμε την ιστορία και την τέχνη τους. Είναι βέβαια αυτονόητο ότι η εικονική πραγματικότητα δεν μπορεί να υποκαταστήσει την συμμετοχή στην λατρεία και στα μυστήρια της Εκκλησίας. Δεν μπορεί να υποκαταστήσει την εν Χριστώ ευχαριστιακή συνάντηση των προσώπων.
Θα πρέπει όμως να επισημάνω ότι οι ψηφιακές αυτές τεχνολογίες έχουν την αρχή τους στην ψηφιοποίηση και την τεκμηρίωση, αυτή είναι η βάση τους. Η ψηφιοποίηση έχει μεγάλη σημασία για την εφαρμογή των παραπάνω μεθόδων, γιατί, ενώ διασώζουν, καταγράφουν και τεκμηριώνουν τα μνημεία και τα κειμήλια, παρέχουν τις απαραίτητες πληροφορίες για την ανάπτυξη των παραπάνω τεχνολογιών.
Είναι, λοιπόν, προφανές ότι με τις ψηφιακές τεχνολογίες ωφελείται όχι μόνο ο επιστήμονας και ο ειδικός, αλλά και το ευρύ κοινό. Η τεχνολογία είναι ακόμη στην υπηρεσία του ανθρώπου, γίνεται η γέφυρα με την οποία ο άνθρωπος, ο περιηγητής, ο μαθητής και ο φοιτητής μεταβαίνει στην γνώση. Γνωρίζει με τον τρόπο αυτό τα κειμήλια της πίστης και της ιστορίας.
Οι ψηφιακές αυτές τεχνολογίες είναι ένα είδος «κιβωτού» της πολιτιστικής μας κληρονομιάς, ακριβώς γιατί διασώζουν τα κειμήλιά μας από την φθορά του χρόνου και της καθημερινής τους χρήσης και φέρνουν την γνώση πιο κοντά στον άνθρωπο. Τολμώ να πω ότι η τεχνολογία λειτουργεί, η για να το διατυπώσω ακριβέστερα, μπορεί να λειτουργήσει όπως το βιβλίο, όταν με την ανακάλυψη της τυπογραφίας από τον Γουτεμβέργιο τον 16ο αιώνα επήλθε μια επανάσταση. Με την τυπογραφία περάσαμε από το ακριβό και για λίγους χειρόγραφο, στο φθηνότερο και για περισσότερους βιβλίο. Τότε, ένα ευρύτερο κοινό απέκτησε πλέον πρόσβαση στην γνώση. Έχω την εντύπωση ότι κάπως έτσι μπορεί να λειτουργήσει και η ψηφιακή τεχνολογία. Είναι μια τομή στην πολιτιστική ιστορία, είναι μια τομή που μπορεί να λειτουργήσει υποστηρικτικά και βοηθητικά στην πραγματική ζωή και στον πραγματικό κόσμο.
Όμως είμαι υποχρεωμένος να υπενθυμίσω ότι πρέπει πάντοτε να έχουμε κατά νούν ότι η ψηφιακή τεχνολογία είναι μια πρόκληση με την οποία θα αναμετρηθούμε με διάλογο και καλή πίστη, με βάση όμως τις, κατά την γνώμη μου, παρακάτω διαπιστώσεις και προϋποθέσεις:
Πρώτον: Η τεχνολογία είναι ένα εργαλείο στην υπηρεσία του ανθρώπου. Δεν είναι αυτοσκοπός. Είχε παλαιότερα γράψει ο Οικουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαίος ότι «δεν υπάρχει τίποτα πιο ιερό από τον άνθρωπο, με τον οποίο ο ίδιος ο Θεός μοιράστηκε τη φύση του». Συνεπώς πρέπει να διαφυλάξουμε αυτή την ιδιαιτερότητα του ανθρωπίνου προσώπου, να διαφυλάξουμε την ανεξαρτησία του, να προστατεύσουμε την ελευθερία του, πνευματική και σωματική. Τίποτε και κανένα «ρομπότ» δεν χρειάζεται και δεν πρέπει να υποκαταστήσει τον άνθρωπο. Η επιστήμη πρέπει να παραμείνει ανθρωποκεντρική και να εξελίσσεται με σεβασμό στην ανθρώπινη αξιοπρέπεια.
Δεύτερον: Στην ανεξέλεκτη εξέλιξη της ψηφιακής τεχνολογίας ενυπάρχει ο κίνδυνος μιάς επιφανειακής και θα έλεγα ρηχής σχέσης του ανθρώπου με την πολιτιστική μας κληρονομιά. Είναι ανάγκη σήμερα να προβληματιστούμε για την γνωσιολογική βαρύτητα μιάς εικονικής θέασης των μνημείων και των κειμηλίων. Μήπως η εικονική πραγματικότητα μας προσφέρει μια ψευδαίσθηση γνώσης σε αντίθεση με την βιωματική θέα, την ψηλάφηση, των ιερών αντικειμένων; Μήπως πρέπει να ενθαρρύνουμε την βιωματική εμπειρία πέρα από την εικονική πραγματικότητα;
Τρίτον: Οι αρχαίοι Έλληνες είχαν ως τρόπο της ζωής τους το μέτρον. «Μέτρον άριστον», έλεγε ο Κλεόβουλος ο Λίνδιος. Γι’ αυτό είναι έκδηλη η ανησυχία στους πνευματικούς ανθρώπους ότι η χωρίς μέτρο χρήση των ψηφιακών τεχνολογιών, ιδιαίτερα από τους νέους, θα απομονώσει τους ανθρώπους. Για την Εκκλησία η πολιτιστική μας κληρονομιά βιώνεται συλλογικά, βιώνεται μέσα από την κοινότητα και την κοινωνία των ανθρώπων, μέσα από το προσκύνημα, κυρίως όμως μέσα από τη συμμετοχή στο κοινόν ποτήριον, στο μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας.
Τέταρτον: Η πολιτιστική κληρονομιά της Εκκλησίας μας έχει και μια ιερή, λατρευτική διάσταση. Τα μνημεία μας, οι ναοί και τα κειμήλια, είναι πολιτιστικά αγαθά, αλλά είναι και φορείς της χάριτος του Θεού, γιατί είναι πρωτίστως λατρευτικά αντικείμενα. Πιστεύω και προτρέπεω τους εργαζομένους στις ψηφιακές τεχνολογίες επιστήμονες, σε συνεργασία με πνευματικούς ανθρώπους και κληρικούς να προβληματιστούν και να προτείνουν λύσεις, ώστε με τη χρήση της ψηφιακής τεχνολογίας τα μνημεία και τα κειμήλια να μην εκκοσμικευτούν, να μην χάσουν την ιερότητά τους και να διασφαλίσουμε ότι ο ψηφιακός κόσμος είναι μεν αναγκαίος και παίζει θετικό ρόλο στην διάσωση και προβολή του πολιτισμού μας, όμως είναι εξίσου σημαντικό να διασφαλίσουμε ότι ο ψηφιακός χώρος θα χρησιμοποιεί τις πολιτισμικές αυτές εκφράσεις της πίστεώς μας με σεβασμό χωρίς να εξαλείψει την ιερότητά τους και γενικότερα χωρίς να εξελείψει το μυστήριο στην ζωή μας.
Ας περάσουμε όμως στο βιβλίο που παρουσιάζουμε απόψε. Στις οκτώ περιεκτικές και πυκνές μελέτες του αναδεικνύεται η χρησιμότητα της ψηφιακής τεχνολογίας στην έρευνα των βυζαντινών και μεταβυζαντινών μνημείων και κειμηλίων.
Είναι μια ακόμη έκδοση των χωρίς τυμπανοκρουσίες εργαζομένων Μελών του Εργαστηρίου Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Ερευνών του Τμήματος Ιστορίας και Εθνολογίας του Πανεπιστημίου μας, με την οποία παρουσιάζεται το θέμα της σχέσης της ψηφιακής τεχνολογίας με τα βυζαντινά και μεταβυζαντινά μνημεία και κειμήλια και τοποθετείται επάνω σε ένα ευρύ επιστημονικό φάσμα. Εκτός από τις αναγκαίες δύο πρώτες θεωρητικές μελέτες για την ψηφιακή τεχνολογία των κυρίων Γεωργίου Παυλίδη και Κυριάκου Σγουρόπουλου, διαβάζουμε τις μελέτες του καθηγητή Βασίλη Τσιούκα για την διαχείριση των βυζαντινών και μεταβυζαντινών μνημείων με μεθόδους τριαδιάστατης αποτύπωσης, του μεταδιδακτορικού ερευντή και αρχαιολόγου Δημήτρη Καλπάκη για την χαρτογραφική απεικόνιση των μνημείων και την πολιτισμική τους διαχείριση, και την ψηφιακή αξιοποίηση των βυζαντινών και μεταβυζαντινών μνημείων των Ιωαννίνων από τις αρχαιολόγους κυρίες Βασιλική Γιαννάκη και Αθηνά Ζωγάκη. Στη συνέχεια, η αρχαιολόγος κυρία Αναστασία Λίνδα μελετά την σύζευξη παρεθόντος και παρόντος μέσω της τεχνολογίας, ενώ ο μεταδιδακτορικός ερευνητής και συνεργάτης της Μητροπόλεώς μας κ. Κωνσταντίνος Σεραφειμίδης συνδυάζει στην μελέτη του τα μεθοδολογικά προβλήματα που παρουσιάζουν τα βυζαντινά και μεταβυζαντινά μνημεία της Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης με την ψηφιακή αξιοποίησή τους.
Είναι, κατά την προσωπική μου άποψη φανερό, ότι στον τόμο αυτό οι μελέτες διακρίνονται από τις θεωρητικές αρχές που ανέφερα προηγουμένως και ο άξονας που τις διαπερνά είναι ενιαίος, παρά τις θεματικές ιδιαιτερότητες των οκτώ μελετών. Στον τόμο αυτό τα βυζαντινά και μεταβυζαντινά μνημεία και κειμήλια αντιμετωπίζονται με τον σεβασμό που απαιτεί η ιερότητά τους, αλλά και με τον σεβασμό που απαιτούν ως μνημεία της πολιτιστικής μας κληρονομιάς και της συλλογικής μας μνήμης. Είναι εμφανές στο βιβλίο αυτό ότι τα κειμήλια αντιμετωπίζονται ανθρωποκεντρικά και ταυτόχρονα αναδεικνύεται ο λατρευτικός τους χαρακτήρας.
Οφείλω να συγχαρώ τον Πρόεδρο του Τμήματος Ιστορίας και Εθνολογίας και Διευθυντή του Εργαστηρίου, αλλά και στενό συνεργάτη της Μητροπόλεώς μας, Καθηγητή κ. Γεώργιο Τσιγάρα, για την εκδοτική αυτή πρωτοβουλία και για την επιλογή αυτής της ενδιαφέρουσας θεματολογίας. Να συγχαρώ επίσης τους συνεπιμελητές του τόμου, εκτός από τον κ. Τσιγάρα, τον μεταδιδακτορικό ερευνητή του Εργαστηρίου κ. Δημήτριο Καλπάκη και τον κ. Διονύσιο Τσεντικόπουλο, μέλος ΕΔΙΠ του Εργαστηρίου του Τμήματος.
Ιδιαίτερες είναι οι συγχαρητήριες προσρήσεις στον εκδότη κ. Αντώνη Σταμούλη που ανέλαβε την έκδοση, που πάντα και με ιδιαίτερη προθυμία στηρίζει τις εκδοτικές δραστηριότητες του Τμήματος Ιστορίας και Εθνολογίας και βεβαίως τον «Παρατηρητή της Θράκης» και την κυρία Τζένη Κατσαρή για την στήριξη και προβολή της επιστημονικής αυτής προσπάθειας, καθώς και γενικότερα για την συμβολή της στην προβολή του πολιτισμού στην περιοχή μας.
Ολοκληρώνοντας την σύντομη αυτή εισήγηση, θεωρώ ότι οι ψηφιακές τεχνολογίες συγκλίνουν, η είναι αναγκαίο να συγκλίνουν, σε έναν δημιουργικό διάλογο μεταξύ πίστης και επιστήμης, γιατί για την Ορθόδοξη Εκκλησία οι νέες τεχνολογίες, όταν χρησιμοποιούνται σωστά, όταν γίνεται δεξιά χρήσις, όπως έλεγαν οι Πατέρες της Εκκλησίας μας, μπορούν να γίνουν όχημα πολιτισμού και πίστης, μπορούν να γεφυρώσουν το χθες με το αύριο για το καλό του ανθρώπου. Και θα τολμήσω να πω ότι τα καλά έργα των χειρών των ανθρώπων, όπως η τεχνολογία, μπορούν να βοηθήσουν τον άνθρωπο στην πορεία του προς την σωτηρία, στη Βασιλεία του Θεού.
Σας ευχαριστώ
