Μητροπολίτης Λαρίσης: Με απόφαση της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος και υπό την αιγίδα του Αρχιεπισκόπου Αθηνών και πάσης Ελλάδος κ. Ιερωνύμου, πραγματοποιήθηκε από 4 έως 6 Νοεμβρίου 2025, με την φιλοξενία του Μητροπολίτου Κίτρους, Κατερίνης και Πλαταμώνος κ. Γεωργίου, η ΛΕ´ Πανορθόδοξη Συνδιάσκεψη Εντεταλμένων Ορθοδόξων Εκκλησιών και Ιερών Μητροπόλεων για θέματα αιρέσεων και παραθρησκείας, με θέμα «νεοπαγανισμός, όψεις και πρακτικές».
Η έναρξη της συνδιασκέψεώς πραγματοποιήθηκε την Τρίτη 4 Νοεμβρίου 2025 στο συνεδριακό κέντρο της Ιεράς Μητροπόλεως Κίτρους, Κατερίνης και Πλαταμώνος «ο Άγιος Φώτιος», με αγιασμό τον οποίον τελέσει ο Πρόεδρος της Συνοδικής Επιτροπής επί των Αιρέσεων, Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης Πειραιώς Κ. Σεραφείμ.
Κατά τη δεύτερη συνεδρία της 5ης Νοεμβρίου 2025, ανέπτυξε εισήγηση ο Μητροπολίτης Λαρίσης και Τυρνάβου κ. Ιερώνυμος, με θέμα «ο Ιουλιανός ο Παραβάτης στη συνείδηση της Εκκλησίας, βάσει των έργων των Αγίων Πατέρων Γρηγορίου του Θεολόγου και Κυρίλλου Αλεξανδρείας».
Στην ομιλία του, ο Μητροπολίτης Λαρίσης στάθηκε στην κριτική του Αγίου Γρηγορίου του Θεολόγου προς τον αυτοκράτορα Ιουλιανό, υπογραμμίζοντας την ακρίβεια, τη δικαιοσύνη και το εκκλησιολογικό ήθος του μεγάλου Πατέρα.
Ο Μητροπολίτης σημείωσε ότι μια στροφή από το ποίημα «Παρθενίης έπαινος» μπορεί «να θεωρηθεί ακόμη και επιθετική», αλλά «στην πραγματικότητα εκφράζει όχι εχθροπάθεια η χαιρεκακία, αλλά ανακούφιση για το γεγονός ότι εξέλιπε πλέον ένα καθεστώς εχθρικό για την Εκκλησία και οπισθοδρομικό για την Αυτοκρατορία». Για να τεκμηριώσει την ισορροπία του Αγίου, υπενθύμισε από τον Δ΄ Λόγο ότι ο Γρηγόριος «αναγνωρίζοντας τη συνετή διοίκηση του Ιουλιανού, παραδέχεται πως “η δρόμος μεν ανεκτώς διοικούμενος και φόρων άνεσις και αρχόντων εκλογή και κλοπών επιτίμησις… μεγάλην έμελλε τω κοινώ παρέξειν την ωφέλειαν”».
«Ο Άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος, ακριβοδίκαιος ων, μπορεί και επαινεί την προσφορά την ίδια στιγμή που ψέγει το άηθες ήθος και την αδιανόητη κατίσχυση του ψεύδους έναντι της αλήθειας», τόνισε ο Μητροπολίτης. Γι’ αυτό και οι δύο Στηλιτευτικοί Λόγοι «δεν αποπνέουν ρατσισμό η τοξικότητα· μεταφέρουν περισσότερο την απογοήτευσή του για έναν παλιό συμφοιτητή», ο οποίος «χαράμισε τις ικανότητές του μένοντας εγκλωβισμένος στη νεκρή ιδέα της “ένδοξης αρχαιότητας”».
Αναφερόμενος στο ιστορικό πλαίσιο, επισήμανε ότι ο Γρηγόριος «αντιδρά με όπλο τη ρητορική του δεινότητα», αλλά «δεν γράφει από μίσος η αντιπάθεια· γράφει “από πνευματική ανάγκη, υπηρετώντας το πρόταγμα να αναδειχθεί η αλήθεια”». Η συγγραφή των Λόγων «δεν έγινε όσο ζούσε ο Ιουλιανός, αλλά αργότερα, ως ανάχωμα στην προσπάθεια θεοποιήσεώς του από νεοπλατωνικούς κύκλους».
Στο θεολογικό επίπεδο, ο Μητροπολίτης ανέδειξε τη μέθοδο του Αγίου: «Ορθόδοξος απολογητής μιλά “δογματικώς, αλλ’ ουκ αντιλογικώς… πνευματικώς, αλλ’ ου κακοπραγμονικώς… εκκλησιαστικώς, αλλ’ ουκ αγοραίως. Ωφελίμως, αλλ’ ουκ επιδεικτικώς”». Κριτήριο και στόχος, είπε, «η υπεράσπιση της δογματικής αλήθειας και η ταύτιση με την πίστη της αρχαίας Εκκλησίας».
Παράλληλα, υπογράμμισε ότι η πολεμική του Ιουλιανού δεν ήταν μόνο διοικητική αλλά και θεωρητική (π.χ. στο «Κατά Γαλιλαίων»), με «ειρωνεία και αμφισβήτηση της χριστιανικής ηθικής». Αυτό «δίνει το δικαίωμα στον Γρηγόριο να τον χαρακτηρίσει αποστάτη», επειδή «επιδίωξε την επαναφορά της παγανιστικής λατρείας με πολιτική διωγμών» και «αρνήθηκε συνειδητά την πίστη, μολονότι βαπτισμένος και κατηχημένος».
Ο Μητροπολίτης τόνισε ακόμη ότι ο Γρηγόριος, «ενώ πανηγυρίζει για τη νίκη της Εκκλησίας», καλεί σε μετριοπάθεια: «Δεν ζητά πράξεις αντεκδίκησης· αντιπροτείνει πλήρη, επιχειρηματολογημένη αντιπαράθεση με τον νεοπαγανισμό, χωρίς διώξεις». Πρόκειται, όπως είπε, για πράξη εκκλησιολογικής ωριμότητας που προϊδεάζει την αρχή «imperator intra ecclesiam, non supra ecclesiam».
Επίσης, αναφέρθηκε στη συνέχεια που έδωσε ο Άγιος Κύριλλος Αλεξανδρείας: «Με συστηματικές αντικρούσεις στο “Κατά Χριστιανών” του Ιουλιανού, παραθέτοντας ακόμη και εκτενή αποσπάσματα, ανέδειξε με σαφήνεια την ενότητα της θείας Οικονομίας και την αποειδωλοποίηση της κτίσης». Όπως υπογράμμισε, «η συμβολή των Πατέρων διέσωσε τον ελληνικό λόγο από τη διολίσθηση σε μυστικιστικές συγχύσεις, θεμελιώνοντάς τον σε κριτικό στοχασμό και ευαγγελική αλήθεια».
«Το μήνυμα του Αγίου Γρηγορίου παραμένει επίκαιρο», κατέληξε ο Μητροπολίτης Λαρίσης: «Με παρρησία, δικαιοσύνη και αγάπη της αλήθειας· χωρίς μίσος, αλλά με καθαρό λόγο και καθαρή καρδιά».
Διαβάστε το πλήρες κείμενο της εισηγήσεως του Μητροπολίτη:
* * *
Δεινόν Ιουλιανοίο κράτος,
Ψυχών ολετήρος,
Ού Θεόθεν πληγέντος,
Επεί μόθον ήρατο Χριστώ,
Θερμόν έτι ζείουσα κόνις,
Μέγα τάρβος αλιτροίς.
(Γρηγορίου Θεολόγου, Παρθενίης έπαινος, PG 37,52)
Μπορεί να θεωρηθεί ακόμη και επιθετική η παρατεθείσα στροφή από το ποίημα του Αγίου Γρηγορίου του Θεολόγου «Παρθενίης έπαινος», στην πραγματικότητα όμως, εκφράζει όχι εχθροπάθεια η χαιρεκακία, αλλά ανακούφιση για το γεγονός ότι εξέλιπε πλέον ένα καθεστώς εχθρικό για την Εκκλησία και οπισθοδρομικό για την Αυτοκρατορία. Το γεγονός αυτό αποδεικνύεται από ένα άλλο αποσπασμα, από τον Δ´ Λόγο του Αγίου Γρηγορίου του Θεολόγου, όπου αναγνωρίζοντας τη συνετή διοίκηση του Ιουλιανού, ο Άγιος παραδέχεται πως «ή δρόμος μέν ανεκτώς διοικούμενος και φόρων άνεσις και αρχόντων εκλογή και κλοπών επιτίμησις και τάλλα όσα της προσκαίρου και ακαριαίας μακαριότητος και φαντασίας, μεγάλην έμελλε τώ κοινώ παρέξειν την ωφέλειαν και περιθρυλλείσθαι υμών έδει τα ώτα τούτων επαινουμένων». Ο Άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος, ακριβοδίκαιος ών, μπορεί και επαινεί την προσφορά, την ίδια στιγμή που ψέγει και καυτηριάζει το άηθες ήθος, την προβληματική νοοτροπία και την αδιανόητη κατίσχυση του ψεύδους, έστω και προσωρινά, έναντι της αληθείας. Γι᾽ αυτό και οι δύο Στηλιτευτικοί του Λόγοι κατά του Αυτοκράτορα Ιουλιανού, δεν αποπνέουν, θα μπορούσαμε να πούμε με σημερινή ορολογία, ρατσισμό η τοξικότητα. Μεταφέρουν περισσότερο την απογοήτευσή του για έναν παλιό συμφοιτητή, με τον οποίον έζησαν πολλά κοινά, βρέθηκαν σε αντίπαλα στρατόπεδα, ο Γρηγόριος όμως, δεν τον μίσησε ποτέ, απλώς διαπιστώνει το πόσο χαράμισε τις ικανότητές του και διέψευσε προσδοκίες ο Ιουλιανός με το να μένει εγκλωβισμένος στην από πολλού νεκρή ιδέα της «ένδοξης αρχαιότητας». Παρενθετικά άς μας επιτραπεί να διαπιστώσουμε ότι η κατά περιόδους εμμονή στη νεκρή ιδέα της «ένδοξης αρχαιότητας», μόνο αποπροσανατολισμό και ζημιογόνες περιπέτειες προσέφερε.
Η ανάληψη του θρόνου από τον γνώριμό του από τα φοιτητικά τους χρόνια, Ιουλιανό, κάνει τον Γρηγόριο να αγανακτεί με το σκάνδαλο ενός αυτοκράτορα που ανατράφηκε χριστιανικά, αν και περισσότερο από ημιαρειανούς, αλλά πολιτεύεται ειδωλολατρικά, υποστηρίζοντας την επικράτηση της αρχαίας θρησκείας και τον παντοειδή εξοβελισμό των χριστιανών από την κοινωνία και τις εξουσιαστικές και μορφωτικές δομές. Κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Ιουλιανού αντιδρά σε πολλά, με όπλο τη ρητορική του δεινότητα, διαμαρτυρόμενος για τις ενέργειες του αυτοκράτορα, οι δύο όμως «Στηλιτευτικοί λόγοι κατά Ιουλιανού» δεν συντάσσονται ενώ ο Ιουλιανός ζεί, αλλά μετά, κατά τους χρόνους του αυτοκράτορα Θεοδοσίου, ως αντίδραση στην προσπάθεια των εναπομεινάντων οπαδών του Ιουλιανού και των νεοπλατωνικών φιλοσόφων, να τον θεοποιήσουν. Τότε και μόνον τότε, ο Γρηγόριος αισθάνεται την ανάγκη να άποδομήσει το φαινόμενο «Ιουλιανός» και να τον αναδείξει ως αποστάτη, προασπιζόμενος την αλήθεια και θέλοντας να αποφύγει τα χειρότερα. Ο ίδιος, στην 101η επιστολή του θα γράψει: «καί οὐδέ νῦν, εῦ ίσθι, ταῦτ’ άν ἐγράψαμεν, εἰ μή τήν ἐκκλησίαν ἑωρῶμεν διασπωμένην καί τεμνομένην καί ταῖς άλλαις τερατείαις καί τῴ νῦν συνεδρίῳ τῆς ματαιότητος». Δεν γράφει λοιπόν, από μίσος η αντιπάθεια στον Ιουλιανό, αλλά από πνευματική ανάγκη, υπηρετώντας το πρόταγμα να αναδειχθεί η αλήθεια.
Και στην ανάγκη αυτή στρατεύει όλα τα χαρίσματα που του έδωσε ο Άγιος Θεός. Ο G. Kennedy, στην Ιστορία της Κλασσικής Ρητορικής, γράφει για τον Γρηγόριο τον Θεολόγο ότι είναι: «(…) ένα από τα εξοχότατα πνεύματα του χριστιανικού κόσμου (…), λαμπρός ρήτορας, κομψός επιστολογράφος και εμπνευσμένος ποιητής, που διαθέτει λόγο τεκμηριωμένο θεολογικά και ενδελεχή φιλολογικά. (…) Ο Ναζιανζηνός είναι η πιό σημαντική φυσιογνωμία στη σύνθεση της ελληνικής ρητορικής και του Χριστιανισμού, ο μεγαλύτερος Έλληνας ρήτορας από την εποχή του Δημοσθένη.». Παρόμοια ο Brooks Otis, στο βιβλίο του «The Throne and the Mountain: An Essay on St. Gregory Nazianzus», αναφερόμενος στις εντάσεις του λόγου του Γρηγορίου, τις επεξηγεί ως αλληλεπίδραση των «τριών μεγάλων ζητημάτων»: το «ζήτημα του κόσμου» η η σύγκρουση μεταξύ των χριστιανικών θεσμών και της νομοθεσίας της Αυτοκρατορίας, το «πνευματικό – θεολογικό ζήτημα», το οποίο προκύπτει από την προσπάθεια να ερμηνεύσει τα Ιερά Κείμενα με τη σαφή βοήθεια της ελληνικής φιλοσοφικής παράδοσης, και το «ζήτημα του χριστιανικού πολιτισμού», το οποίο περιελάμβανε τόσο τη χριστιανική πρόσληψη του ελληνικού πολιτισμού, όσο και χριστιανική δράση σε έναν ανήθικο και υποκριτικά θρησκευόμενο κόσμο. Μην ξεχνάμε ότι οι Καππαδόκες Πατέρες στο σύνολό τους, ως άριστοι νομικοί, υποστήριξαν το ζήτημα της «ανακαθάρσεως των παλαιών νόμων» και της μετατροπής της νομοθεσίας «επί το φιλανθρωπότερον», δηλαδή εκχριστιανισμού της. Πρωτοστάτης στο σημείο αυτό και ο Γρηγόριος ο Θεολόγος μιάς που οι δύο στηλητευτικοί του που εξετάζουμε εδώ, είχαν ως ουσιαστικό αποδέκτη τον Αυτοκράτορα Μέγα Θεοδόσιο. Το ίδιο ισχύει και για τον Άγιο Κύριλλο Αρχιεπίσκοπο Αλεξανδρείας, ο οποίος γράφει τους πολλούς Στηλιτευτικούς του εναντίον του Ιουλιανού, υπό την πίεση μιάς κρυφής λατρείας στην Αλεξάνδρεια, προκειμένου ο Αυτοκράτορας Θεοδόσιος να παρέμβει νομοθετικώς. Τελικά στα χρόνια της βασιλείας του Θεοδοσίου του νεώτερου η μικρού, έχουμε την έκδοση του Θεοδοσιανού Κώδικα, την πρώτη κωδικοποίηση του Ρωμαϊκού Δικαίου από τα χρόνια του Δωδεκάδελτου Νόμου και ουσιαστικό πρόδρομο της Ιουστινιάνειας Νομοθεσίας, η οποία θα παγιώσει την οργάνωση του βυζαντινού κράτους και της κοινωνίας, καθώς και τη θέση της Εκκλησίας μέσα σε αυτά.
Εξηγώντας ο ίδιος ο Γρηγόριος τον τρόπο που αναπτύσσει την επιχειρηματολογία του θεωρεί ότι πρέπει: «ως μυστικῶς τά μυστικά φθέγγεσθαι καί ἁγίως τά άγια» (Πρός Εὐνομιανούς 5, 19-20). Θεολογεί ορθόδοξα ακόμη κι όταν καταφεύγει στις επινοήσεις των Νεοπλατωνικών φιλοσόφων, για να προσδιορίσει σαφέστερα φράσεις της «θεωρητικής» θεολογίας του, ακολουθώντας άλλους Πατέρες που στον αντιαιρετικό αγώνα καταπολεμούν αποτελεσματικότερα τους πολεμίους της Πίστεως με τα ίδια τους τα όπλα: «σφόδρα δε καταπολεμοῦνται οἱ πολέμιοι όταν τοῖς αὐτῶν όπλοις χρώμεθα κατ ́ αὐτῶν, (…) εὐγλωττίας χάριν και γυμνασίας τοῦ νοῦ» (Σωκράτης, Εκκλησιαστική Ιστορία, 3, 16). Κριτήριο και στόχος, η υπεράσπιση της δογματικής αλήθειας και η ταύτιση με την Πίστη της αρχαίας Εκκλησίας. Επιμένοντας να αναλύει και να εφαρμόζει τη ρητορική του τακτική, ως τακτική των αγωνιστών της Ορθόδοξης Πίστεως, λέει ότι ο Ορθόδοξος απολογητής μιλά: «δογματικῶς, ἀλλ ́ οὐκ ἀντιλογικῶς. ἁλιευτικῶς, ἀλλ ́ οὐκ Ἀριστοτελικῶς. πνευματικῶς, ἀλλ ́ οὐ κακοπραγμονικῶς. ἐκκλησιαστικῶς, ἀλλ ́ οὐκ ἀγοραίως. ὠφελίμως, ἀλλ ́ οὐκ ἐπιδεικτικῶς» (Γ ́ Ειρηνικός 12, PG 35, 1164 CD).
Σύμφωνα με τον π. Γ. Φλορόφσκυ, «ο τέταρτος αιώνας είναι σημαντικός γιατί είναι χρόνος μεταβατικός. Ήταν το τέλος της προηγούμενης εποχής, όχι η αρχή μιάς νέας περιόδου» (π. Γ. Φλορόφσκυ, Οι Ανατολικοί Πατέρες του τετάρτου αιώνα, σ. 19). Γι᾽ αυτό και ο Ιουλιανός επιμένει να επαναφέρει την παγανιστική λατρεία, ως αντίδραση στο τέλος που επέρχεται. Αγωνίζεται να υπονομεύσει την Εκκλησία οραματιζόμενος την αποκατάσταση της εθνικής θρησκείας, σε μια περίοδο που η τελευταία είχε παρακμάσει, ιδιαίτερα στο ανατολικό τμήμα της αυτοκρατορίας. Η εμμονή του για την ειδωλολατρία, τον παγανισμό και τη θεοσοφία δικαιολογεί το διάταγμα της 4ης Φεβρουαρίου 362, με το οποίο αποκαθίσταται επίσημα η εθνική λατρεία, ανοίγουν οι ναοί και οι θεοί λατρεύονται και πάλι με τέλεση θυσιών στους βωμούς, μαγικές τελετές και μαντεία. Μια ιστορικοδικαιική παρένθεση. Στα πλαίσια αντεκδικήσεως έναντι του αποστάτη προκατόχου του, τα αντίστοιχα διατάγματα του Μεγάλου Θεοδοσίου, αναιρούν συστηματικά και σε βάθος χρόνου το κάθε σημείο του αντιχριστιανικού διατάγματος, συνήθως ως κλιμάκωση μετά από στασιασμούς ειδωλολατρών. Στις 2 Μαΐου του 381 εκδίδεται το λεγόμενο «έδικτο κατά των αποστατών», με το οποίο τιμωρούσε με πλήρη στέρηση δικαιωμάτων δικαιοπραξίας όλους τους πρώην χριστιανούς, που επέστρεφαν στην εθνική θρησκεία εκουσίως. Στις 21 Δεκεμβρίου του 382 απαγόρευσε με ποινή θανάτου και δήμευση της περιουσίας των ενόχων εθνικών (πού χαρακτηρίζονται «παράφρονες» και «ιερόσυλοι»), κάθε μορφή θυσίας, μαντικής, ψαλμωδιών προς τιμή των θεών η τις απλές επισκέψεις σε αρχαίους ναούς. Το 384 διέταξε την κατεδάφιση η το σφράγισμα ειδωλολατρικών ιερών και υπέγραψε νέα απαγόρευση των θυσιών, ενώ στις 24 Φεβρουαρίου του 391 ανανέωσε την πλήρη απαγόρευση των θυσιών, καθώς και των απλών επισκέψεων σε ειδωλολατρικούς ναούς.
Επιστρέφουμε στον Ιουλιανό. Θέλοντας να περιορίσει τον εγκαθιδρυμένο σε μεγάλες και κομβικές πόλεις της αυτοκρατορίας Χριστιανισμό, κατέφυγε στη συνήθη πρακτική των διωγμών εναντίον τους. Συνάμα όμως και για πρώτη φορά, Αυτοκράτορας ασχολείται με τη θεωρητική πολεμική εναντίον των Χριστιανών μέσω των συγγραμμάτων του. Περίφημο το «Κατά Γαλιλαίων», καθώς και το «Μισοπώγων», όπου χλευάζει τη χριστιανική λατρεία και αμφισβητεί τη Χριστιανική ηθική. Ταυτόχρονα σαρκάζει και ειρωνεύεται τα δόγματα της Πίστεως, αποδεικνύοντας για μια ακόμη φορά στην ιστορία πως η ειρωνία είναι το όπλο όποιου δεν έχει επιχειρήματα. Αυτά όλα δίνουν το δικαίωμα στον Γρηγόριο τον Θεολόγο να στοιχειοθετήσει τον χαρακτηρισμό εναντίον του Ιουλιανού ως αποστάτη, στηριζόμενος κυρίως στο ότι ο αυτοκράτορας πρώτον, προσπάθησε να επαναφέρει την αρχαία ελληνική θρησκεία εφαρμόζοντας πολιτική μίσους και διωγμών κατά των Χριστιανών, και δεύτερον στο ότι αν και βαφτισμένος και κατηχημένος ζώντας σε περιβάλλον χριστιανικό, αρνείται τη Χριστιανική Πίστη μετά βδελυγμίας, χωρίς να αναγνωρίζει το παραμικρό καλό (Μ. Ανάστου, «Η αντίδραση των εθνικών επί του αυτοκράτορος Ιουλιανού (361-363) και η πολεμική του κατά των Γαλιλαίων», στό: Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμ. Ζ ́ , σ.σ. 340-345).
Επαναλαμβάνουμε όμως και τονίζουμε πως ο Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός βάλλει εναντίον του Ιουλιανού μετά τον θάνατο του, με κύριο στόχο την προσωπικότητά του αποστάτη, ως απειλή για την ύπαρξη και ενότητα της Εκκλησίας – μην ξεχνάμε πως ο Ιουλιανός επανέφερε από την εξορία τους Αρειανόφρονες η Ημιαρειανόφρονες Επισκόπους σε μια προσπάθεια να διχασθεί το ποίμνιο μέσα από την παρουσία τριών και τεσσάρων πολλές φορές Επισκόπων στην ίδια Επισκοπή – αλλά και για να αναστείλει τη λατρεία του προσώπου του στους παγανιστικούς κύκλους, μιάς που μετά το θάνατο του Ιουλιανού, αυτός αντιμετωπίζεται ως αντικειμένο λατρείας στους κύκλους των νεοπλατωνικών, ως προσωπικότητα υπερφυσικών διαστάσεων και δυνατοτήτων, μέχρι σημείου η εικόνα του (όχι ο αδριάντας του) να αναρτηθεί σε ναούς και σπίτια, μεταξύ των εφεστίων θεοτήτων, καθιστώντας τον αντικείμενο θρησκοληψίας με όρκους και προσευχές.
Γιά να κατανοήσουμε καλύτερα το τι είχε να αντιπαλαίσει ο Γρηγόριος, αλλά και να αντιληφθούμε γιατί η θρησκοληψία ήταν κινητήριος μοχλός στις αποφάσεις και ενέργειες του Ιουλιανού, άς ρίξουμε μια σύντομη ματιά στην πνευματική του κατάρτιση. Πρώτος του δάσκαλος ο ελληνιστής ευνούχος Μαρδόνιος. Ως προς τη χριστιανική παιδεία, πρώτος του δάσκαλος ήταν ο αρειανός Επίσκοπος Νικομηδείας Ευσέβιος, υπό την κηδεμονία του οποίου είχε τεθεί από την ηλικία των έξι ετών, καθώς και ο αρειανός μοναχός Ευτρόπιος. Το 342, με αυτοκρατορική εντολή ο Ιουλιανός και ο μεγαλύτερος αδελφός του Γάλλος, μεταφέρονται στο φρούριο Μάκελλο της Καππαδοκίας και παραδίδονται στη φροντίδα του αρειανού επισκόπου Καππαδοκίας Γεωργίου. Στη βιβλιοθήκη του επισκόπου αυτού ο Ιουλιανός ανακάλυψε τα έργα πολλών από τους αρχαίους Έλληνες συγγραφείς, καθώς και τους τελευταίους Πλατωνικούς, Πορφύριο και Ιάμβλιχο. Το 348 ο Ιουλιανός μεταβαίνει στην Κωνσταντινούπολη, όπου σπουδάζει ρητορική και φιλολογία με τον εθνικό Νικοκλή και τον Χριστιανό Εκηβόλιο, μέχρι το 351, οπότε με απόφαση του Κωνσταντίου επιστρέφει στη Νικομήδεια. Εκεί βρίσκει και μελετά τις σημειώσεις των διαλέξεων του εθνικού νεοπλατωνικού φιλοσόφου Λιβανίου, ενώ αργότερα γίνεται μαθητής του. Ο Λιβάνιος μύησε τον Ιουλιανό στα Ορφικά μυστήρια και στη μαγεία, αλλά και στον μυστικισμό, πείθοντάς τον ότι εκεί έγκειται η σωτηρία του ανθρώπου. Ο θαυμασμός του Ιουλιανού για τον νεοπλατωνικό φιλόσοφο Ιάμβλιχο, συριακής καταγωγής μαθητή του Πλωτίνου, τον οδηγεί στην Πέργαμο, όπου ζούσε ο τελευταίος εν ζωή μαθητής του Αιδέσιος. Συναντά τους δύο μαθητές του, Ευσέβιο και Χρυσάνθιο, με χαρακτηριστικές διαφορές μεταξύ τους, καθώς ο πρώτος είναι θιασώτης του φιλοσοφικού στοχασμού και της διαλεκτικής, ενώ ο δεύτερος της θεουργίας και της μαντικής. Ο Ευσέβιος κάνει λόγο στον Ιουλιανό για ακόμη έναν μαθητή του Αιδεσίου, τον Μάξιμο, ο οποίος έμενε στην Έφεσο και τελούσε μυσταγωγικές τελετές. Αυτά ο Ευσέβιος τα θεωρούσε ως παράλογα, γι᾽ αυτό και προειδοποιεί τον Ιουλιανό να μην επηρεαστεί και να επιμείνει στην «διά του λόγου κάθαρσιν». Ο Ιουλιανός όμως, παραδίδεται στον Μάξιμο και προσηλώνεται σε αυτό που ονομάζει «τελεστικήν και μυσταγωγόν φιλοσοφίαν», μυούμενος στα μυστήρια των Χαλδαίων, της Κυβέλης και του Μίθρα, περσικής καταγωγής. Ο R. Browning τονίζει ότι: «στόν μεταϊαμβλίχειο νεοπλατωνισμό υπάρχει σύγχυση διδασκαλίας και μύησης», γι᾽ αυτό μπορούμε με ασφάλεια να συμφωνήσουμε με την παρατήρηση του Λιβανίου ότι και ο Ιουλιανός, «ὁ ἐν τελεταῖς μυρίαις ὁμιλήσας δαίμοσιν» είναι περισσότερο μύστης παρά φιλόσοφος. Ο Μάξιμος μάλιστα, ο οποίος θα μπορούσε να χαρακτηριστεί πνευματιστής με τη μοντέρνα έννοια του όρου, προκαλούσε εμφανίσεις «θεοτήτων» σε σπήλαιο στην Έφεσο, όπου το 351 ο Ιουλιανός βιώνει την πρώτη του «επαφή» με το υπερφυσικό. Στο πρόσωπό του, η κλασική φιλοσοφία αλλοιώνεται τόσο, που καταντά μεταφυσική.
Ο Νεοπλατωνισμός στο πρόσωπο του Ιουλιανού, θα γνωρίσει τη μετεξέλιξή του σε μεταφυσική φορτωμένη με νεοπυθαγόρειες δοξασίες, μυθικές θεωρήσεις, δογματική αποδοχή του μυστικιστικού και του συγκεχυμένου αόριστου. Η φιλοσοφία χάνει τον λογικό στοχασμό και εκτίθεται στην επιρροή ανατολίτικων στοιχείων. Αυτό συμβαίνει γιατί αισθάνονται την πίεση του Χριστιανισμού και της ολοκληρωμένης προτάσεώς του για σωτηρία και λύτρωση, στο οποίο δεν έχουν κάτι να αντιτάξουν. Κατά τον Καθηγητή Θεοδ. Πελεγρίνη, «στήν πρώιμη χριστιανική περίοδο, στην ελληνική φιλοσοφική δραστηριότητα συντελείται η ολοκληρωτική αναγωγή της φιλοσοφίας σε μαγεία» (Θεοδ. Πελεγρίνης, Οι πέντε εποχές της φιλοσοφίας, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2009, σ. 169), δηλαδή σε θεουργία. Ο Τ. Βουρνάς επισημαίνει την ευκολία με την οποία τον 4ο αι. ο Ελληνισμός δέχεται ξένους θεούς και λατρευτικά ήθη της Ανατολής καθορίζοντας, έτσι, την αρχή της παρακμιακής του πορείας (Τ. Βουρνάς, Ιουλιανού Επιστολαί, Ι. και Π. Ζαχαρόπουλος, Αθήναι 1940, σ. 4.).
Αυτά όλα πολεμά με έντονη αγανάκτηση ο Γρηγόριος ο Θεολόγος για να αναδείξει ότι τον Ιουλιανό δεν τον ένοιαζε ο Ελληνισμός, ιδίως στην κλασική του μορφή, αλλά τον είχε καταλάβει ο μυστικισμός της Ανατολής. «Ἀσία δε ῆν αὐτῴ το τῆς ἀσεβείας διδασκαλεῖον, όση τε περί ἀστρονομίαν και τας γενέσεις και φαντασίαν προγνώσεως τερατεύεται, και την ἑπομένην τούτοις γοητικήν (μαγεία). (…) Βούλει, τάλλα παρείς, ἐπ ̓ αὐτό το κεφάλαιον ἀναδράμω τῆς σῆς ἐμπληξίας, είτ ̓ οῦν θεοβλαβείας; αὐτὸ δὲ πόθεν σοι τὸ μυεῖσθαι, καὶ τὸ μυεῖν, καὶ τὸ θρησκεύειν; Οὐ παρὰ Θρᾳκῶν, καὶ ἡ κλῆσις πειθέτω σε; Τὸ θύειν δὲ οὐ παρὰ Χαλδαίων, είτ ̓ οῦν Κυπρίων; Τὸ ἀστρονομεῖν δὲ οὐ Βαβυλώνιον; Τὸ δὲ γεωμετρεῖν οὐκ Αἰγύπτιον; Τὸ δὲ μαγεύειν οὐ Περσικόν; Τὴν δὲ δι ̓ ὀνείρων μαντικὴν τίνων ὴ Τελμησέων ἀκούεις; Τὴν οἰωνιστικὴν δὲ τίνων; οὐκ άλλων ὴ Φρυγῶν, τῶν πρώτων περιεργασαμένων ὀρνίθων πτῆσίν τε καὶ κινήματα; Καὶ, ίνα μὴ μακρολογῶ, πόθεν σοι τὸ καθ ̓ έκαστον; οὐχ ἑν ἐξ ἑκάστων; ῶν πάντων εἰς ταυτὸ συνελθόντων, ἑν δεισιδαιμονίας συνέστη μυστήριον;».
Όταν το καλοκαίρι του 355 ο Ιουλιανός φθάνει, κατόπιν παρακλήσεως της Ευσεβίας, συζύγου του αυτοκράτορα Κωνσταντίου, η οποία τον επηρέαζε υπέρ του Ιουλιανού, στην Αθήνα, έχει ήδη διαμορφωμένες τις παραπάνω απόψεις του, αν και τις κρύβει επιμελώς. Ενθουσιάζεται με την πόλη, αλλά δεν έχει τη δυνατότητα να μείνει πολύ. Γνωρίζει τους δύο Καππαδόκες συμφοιτητές και κατοπινούς πολεμίους του, Βασίλειο τον Μέγα και τον Θεολόγο Γρηγόριο, με τους οποίους δείχνει να συνδέεται. Συνδέεται επίσης, με τον ιεροφάντη των Ελευσινίων Μυστηρίων, Νεστόριο, ο οποίος τον μύησε σε αυτά, καθώς και με τον Χριστιανό φιλόσοφο Προαιρέσιο, τον οποίον όταν αργότερα ως αυτοκράτορας απαγόρευσε τη διδασκαλία της φιλοσοφίας από Χριστιανούς, τον εξαίρεσε τιμητικώς επιδεικνύοντας σεβασμό στον παλιό και καταξιωμένο, αν και συνειδητό Χριστιανό, δάσκαλό του. Η σύντομη διαμονή του στην Αθήνα και τα ισχυρά βιώματα που απεκόμισε ήταν η τελευταία φάση της συγκροτήσεώς του πρίν γίνει αυτοκράτορας και ξεκινήσει την εναντίον του Χριστανισμού πολεμική του, φθάνοντας στο σημείο να τον χαρακτηρίσει μάλιστα ως «αθεότητα»!
Δεν είναι αντικείμενο της παρούσας εργασίας, αλλά άς μας επιτραπεί ακροθιγώς να θίξουμε το γεγονός ότι αν δεν συναπτόταν ο Ελληνισμός στον Χριστιανισμό μέσα από το έργο των Αγίων και Θεοφόρων Καππαδοκών Πατέρων και των μετά από αυτούς, τότε θα είχε ευτελιστεί ως δεκανίκι των ανατολικών θρησκειών, με πλήρη απώλεια της λογικής του συγκροτήσεως και υποταγή του σε θεουργικά συστήματα. Αυτό για να καταλάβουμε το μέγεθος της προσφοράς των Ελλήνων Πατέρων στη σωτηρία της Ελληνικής φιλοσοφίας, σε βάσεις υγιείς και με πρόταγμα τον κριτικό λόγο και φιλοσοφικό στοχασμό.
Αν θελουμε να δούμε από πιό κοντά τους δύο Στηλιτευτικούς του Αγίου Γρηγορίου του Θεολόγου κατά Ιουλιανού, θα πρέπει να παρατηρήσουμε ότι ουσιαστικά, αν και δύο, αποτελούν μία ενότητα. Ο Πρόλογος βρίσκεται στον πρώτο Στηλιτευτικό κι ο Επίλογος στον δεύτερο. Ο πρώτος ασχολείται με την απαράδεκτη ηθικά προσωπικότητα του Ιουλιανού, ξεκινώντας από τα παιδικά του χρόνια και περιγράφοντας τη βαθμιαία μεταστροφή του στην ειδωλολατρεία. Περιγράφει τη διακυβέρνησή του ως Καίσαρας στη Γαλατία, καθώς και την ανταρσία του εναντίον του Κωνσταντίου, η οποία ενώ αποτυγχάνει, τελικά ο Ιουλιανός γίνεται Αυτοκράτορας χάρη στον τυχαίο θάνατο του Κωνσταντίου. Αυτό τον διευκολύνει στο να εκδηλώσει την αποστασία του ανοικτά. Ποιός; Ο χειροθετημένος από την Εκκλησία «Αναγνώστης των Γραφών», Ιουλιανός! Ο Γρηγόριος μάλιστα σχολιάζει πως η αποστασία ξεκίνησε με θυσία στο παλάτι, κατά τη διάρκεια της οποίας σχηματίστηκε στα σπλάγχνα του σφαγίου ο Τίμιος Σταυρός, κάτι το οποίο όμως, δεν συνέτισε τον Ιουλιανό, ούτε τον αποθάρρυνε από το σκοπούμενο εγχείρημά του. Στη συνέχεια ο Γρηγόριος περιγράφει τις διώξεις των Χριστιανών και τον εξοβελισμό τους από το παλάτι και τον στρατό. Αναφέρεται στους μάρτυρες των διωγμών του Ιουλιανού, στις αποπειραθείσες μεταρρυθμίσεις, ακόμη και στην απόπειρα δημιουργίας παγανιστικής «Εκκλησίας». Τα υπόλοιπα αναφέρονται στον δεύτερο Στηλιτευτικό, όπου περιγράφεται η δόλια απόπειρα ανοικοδομήσεως του Ναού του Σολομώντα, ως προσπάθεια προσεταιρισμού ως συμμάχων του των Ιουδαίων, καθώς και η εκστρατεία εναντίον των Περσών. Από την περιγραφή της αποτυχημένης εκστρατείας εναντίον των Περσών και μετά, ο Γρηγόριος χρησιμοποιεί προφανή ειρωνεία για να απομειώσει το επιχείρημα των εθνικών ότι ο Ιουλιανός υπήρξε σπουδαίος στρατηγός. Αναφέρεται στο ζήτημα του θανάτου του και καταλήγει αποδομώντας πλήρως την προσωπικότητα του Ιουλιανού, προκειμένου να αντιμετωπίσει την επιχείρηση θεοποιήσεώς του από παγανιστικούς κύκλους. Πανηγυρίζει για τη νίκη της Εκκλησίας, παρά ταύτα κάνει έκκληση για μετριοπάθεια και αποφυγή πράξεων αντεκδικήσεως, ώστε οι Χριστιανοί να μη δικαιώσουν την εναντίον τους κατηγορία ότι προβαίνουν σε πράξεις απαράδεκτες. Κάποιοι ερμηνεύουν την επίκληση αυτή του Αγίου Γρηγορίου του Θεολόγου ως απόδειξη ότι οι Χριστιανοί είχαν τη σχετική προδιάθεση ανταποδώσεως. Δεν μπορούμε όμως, να κατηγορήσουμε γι᾽ αυτό την Ορθόδοξη Εκκλησία, αν και ιστορικά φαινόμενα αντεκδικήσεως προκαλούνται και καλλιεργούνται από αρειανικούς κύκλους. Αυτό το τονίζουμε γιατί μετά τη σύντομη βασιλεία του ανεκτικού Ιοβιανού, ο οποίος ήταν Ορθόδοξος, έχουμε αυτοκράτορα στην Ανατολή τον Ουάλη, ο οποίος συνεχίζοντας τη φιλοαρειανική πολιτική του Κωνσταντίου, αποπειράται επεμβάσεις στη ζωή της Εκκλησίας. Ο Γρηγόριος ο Θεολόγος αντιπροτείνει ολοκληρωτική αντιπαράθεση βασισμένη σε επιχειρήματα, με τον νεοπαγανισμό του Ιουλιανού, χωρίς μέτρα κατά των οπαδών του. Εφαρμόζει ουσιαστικά, και αναδεικνύει την αρχή πολιτικής θεολογίας του Αμβροσίου Μεδιολάνων: imperator intra ecclesiam, non supra ecclesiam.
Κάτι ακόμη. Αναφερθήκαμε παραπάνω στην προσπάθεια του Ιουλιανού να προσεταιριστεί ως συμμάχους τους Ιουδαίους, με την απόπειρα ανοικοδομήσεως του ναού του Σολομώντα. Η προσπάθεια αυτή είχε και ένα άλλο σκέλος. Ο Ιουλιανός, μολονότι άκρως επιρρεπής στη γοητική, τη μαγεία και τα εθνικά μυστήρια, είχε απορρίψει την αλληγορική μέθοδο ερμηνείας της Αγίας Γραφής, αμφισβητώντας την ενότητα και συνέχεια Παλαιάς και Καινής Διαθήκης. Αυτό θα αποτελέσει θεωρητικό εργαλείο στην προσπάθειά του να καλλιεργήσει τη σύγκρουση μεταξύ Χριστιανών και Ιουδαίων, καθώς κατηγορούσε ανοικτά τους Χριστιανούς ότι παρερμήνευαν την Παλαιά Διαθήκη, προκειμένου να βρούν έρεισμα και να μπορέσουν να καταξιώσουν την Πίστη τους ως μία από τις παλαιές και θεσμικά αποδεκτές θρησκείες. Έτσι δικαιολογείται η επίθεσή του στο βιβλίο της Γενέσεως και στο πρόσωπο του Μωυσή. Θεωρούσε ότι έτσι επιτύγχανε δύο στόχους: α. Την υπονόμευση της θεσμικής-κοινωνικής θέσεως και παρουσίας της Εκκλησίας στη νομοθεσία και την κοινωνία, και β. Την απαξίωση του Βιβλίου της Γενέσεως έναντι της ελληνικής κοσμογονίας με επιχειρήματα των Κέλσου, Πορφυρίου και Ιαμβλίχου. Η θεωρητική αυτή προσπάθεια του Ιουλιανού δικαιολογεί τον μετ᾽ επιτάσεως τονισμό στα έργα όχι μόνον του Αγίου Γρηγορίου του Θεολόγου, αλλά όλων των Καππαδοκών Πατέρων και του Αγίου Κυρίλλου Αρχιεπισκόπου Αλεξανδρείας, ότι κατά την εκκλησιαστική μας παράδοση, στις χριστολογικές διατυπώσεις τονίζεται η ενότητα του Μυστηρίου της Θείας Οικονομίας με την αποκάλυψη του Τριαδικού Θεού και την αποειδωλοποίηση της κτίσεως, όπου κυριαρχεί φωτοδοτικά και αγιαστικά ο Βασιλεύς της δόξης.
Η υποταγή της σκέψεως του Ιουλιανού σε σκοπιμότητες που εξυπηρετούσαν την εμμονή του εναντίον της Εκκλησίας, αποδυνάμωσαν τη θεωρητική του ενασχόληση. Η αναζήτηση της αλήθειας, η ανάγκη πρακτικής εφαρμογής της και συνδέσεώς της με τα υπαρξιακά ερωτήματα και τη λύτρωση του ανθρώπου στο πλαίσιο της φιλοσοφικής, θεωρητικής ενασχολήσεως δεν μπόρεσε να συγκροτηθεί σε ολοκληρωμένη πρόταση ζωής, την ίδια στιγμή που η Εκκλησία αντίθετα μπορούσε να προσφέρει την αμεσότητα και σύσσωμη ενότητα τόσο κατά την Θεία Ευχαριστία, όσο και κατά την καθημερινή πράξη με την υποστασιοποίηση του κηρύγματος της φιλανθρωπίας και της εφαρμοσμένης αγάπης, το οποίο προσπάθησε να αντιγράψει ο Ιουλιανός χωρίς επιτυχία, αποτυγχάνοντας έτσι και ως φιλόσοφος και ως αυτοκράτορας (Γρηγορίου του Θεολόγου, Λόγος Δ´, 111, PG 35,548 C).
Στις ίδιες αρχές, λίγα χρόνια μετά, ο Άγιος Κύριλλος ο Αλεξανδρείας παίρνει τη σκυτάλη και συνεχίζει τον αγώνα εναντίον του νεοπαγανισμού στην περιοχή του, υπό τη σαφή επίδραση όμως, των επιχειρημάτων του Αγίου Γρηγορίου του Θεολόγου. Ο Άγιος Κύριλλος Αλεξάνδρείας συγγράφει μια πραγματεία αντιρρητική σε τουλάχιστον είκοσι βιβλία, από τα οποία ακέραια σώζονται τα δέκα, ενώ σώζονται αποσπάσματα από άλλους εννέα λόγους του. Τα συγγράμματά του αποτελούν συστηματική στήλη για την αναίρεση των θέσεων και της πρακτικής του Ιουλιανού σε επίπεδο τόσο θεουργικής, όσο και στοιχειακής ερμηνείας της ειδωλολατρίας. Με αυτά ο Άγιος Κύριλλος αναιρεί συστηματικότερα τις βασικές θέσεις του Ιουλιανού στο έργο του «Κατά Χριστιανών», το οποίο ο Ιουλιανός συνέγραψε μεταξύ των ετών 362-363 στην Αντιόχεια. Ο Άγιος Κύριλλος έχει την τόλμη να παραθέσει εκτενή αποσπάσματα, αν όχι και το σύνολο του έργου του Ιουλιανού κατά παραγράφους, προκειμένου να ακολουθήσει η συστηματική εκ μέρους του παράθεση επιχειρημάτων για την ανάδειξη της χριστιανικής αληθείας και την κατίσχυση έναντι των αντίθεων δοξασιών. Ο Άγιος Κύριλλος ανακατατάσσει τη δομή των λόγων του Ιουλιανού προκειμένου να συστηματοποιήσει τα δικά του αναιρετικά επιχειρήματα, ενώ αρνείται να αναπαράγει εκφράσεις λοιδωρίας κατά του Χριστού, μένοντας μόνο στην παράθεση θέσεων. Βασιζόμενος στα σωζόμενα τμήματα των λόγων του Αγίου Κύριλλου, ο Neumann στα 1880 αποκατέστησε τον αρχικό λόγο του Ιουλιανού. Αυτό για να κατανοήσουμε το ότι ο Άγιος Κύριλλος δεν φοβάται το έργο του αντιπάλου του, αλλά το παραθέτει με χαρακτηριστική άνεση για να το αναιρέσει. Αν και πλέον επιθετικός ο Άγιος Κύριλλος στον λόγο του, παρά ταύτα έναντι των οπαδών του Ιουλιανού δεν ξεσηκώνει τους Χριστιανούς της Αλεξάνδρειας, κάτι σύνηθες σε όσους προέρχονταν από αρειανικούς κύκλους, παρά ζητά από τον Αυτοκράτορα Θεοδόσιο τον Β´, την προστασία των νόμων ώστε να καταπολεμηθεί η κρυφή λατρεία και η κοινωνική υποκρισία που οδηγεί πολλούς Αλεξανδρινούς την ημέρα να εμφανίζονται στους χριστιανικούς ναούς και το βράδυ να ξεθάβουν εδώλια και να προβαίνουν σε νεοπαγανιστικές τελετές.
Από τον Άγιο Κύριλλο και τα παρατιθέμενα άποσπάσματα του έργου του Ιουλιανού πληροφορούμαστε με σαφήνεια τις βασικές θέσεις του. Ο Ιουλιανός πιστεύει σε έναν υπέρτατο θεό, δίκην αυτοκράτορα, που κυβερνά τον κόσμο. Κάτω από αυτόν τον έναν, άρρητο θεό βρίσκονται, κατά τον Ιουλιανό, ακτινωτά διατεταγμένοι οι «εθνικοί θεοί». Κάθε τέτοιος, υποκείμενος στον υπέρτατο θεό θεός, έχει υπό την προστασία του ένα καθορισμένο έθνος της οικουμένης, το οποίο φέρει και τα χαρακτηριστικά του αντίστοιχου προστάτη του. Τηρουμένων των αναλογιών, τα κατά Ιουλιανό έθνη μοιάζουν με τις πλατωνικές ιδέες και αντιστοίχως διαθέτουν αναλλοίωτα χαρακτηριστικά. Κατά τον Ιουλιανό, ο Θεός της Παλαιάς Διαθήκης είναι ένας τέτοιος, δευτερεύων Θεός, σε καμία περίπτωση παντοδύναμος, ο οποίος δεν θα μπορούσε να ταυτιστεί με τον ύπατο δημιουργό του σύμπαντος, ούτε είχε πεδίο δράσεως την οικουμένη. Κατά τον Ιουλιανό πάντα, από τα ίδια τα κείμενα της Παλαιάς Διαθήκης αποδεικνύεται ζηλόφθονος κι εκδικητικός κι επομένως, δεν εναρμονίζεται με τις απόψεις των Ελλήνων φιλοσόφων, οι οποίοι δεν μπορούσαν να δεχθούν την εμφάνιση φθόνου στη θεϊκή ουσία. Επιπλέον, ο Ιουλιανός δηλώνει ότι σέβεται τη θρησκεία των Εβραίων και τα θρησκευτικά τους ήθη, αλλά δεν μπορεί να συνδέσει τους Χριστιανούς μαζί τους, ως προερχόμενους από την Παλαιά Διαθήκη γιατί δεν απαντούν πουθενά σε αυτήν. Το κρίσιμο εδώ είναι ότι ο Ιουλιανός αποτελεί πολύτιμο σύμμαχό μας στις νεώτερες θεωρήσεις, κυρίως προτεσταντικές περί Ιουδαιοχριστιανισμού, καθώς διακρίνει σαφώς τις δύο θρησκευτικές παραδόσεις, τις οποίες όχι μόνο δεν ταυτίζει, αλλά και θεωρεί αντιθετικές. Καταλήγει τελικά στο ότι οι Χριστιανοί βρίσκονται εκτός θεϊκού νόμου. Δεν αποτελούν ενιαίο έθνος ώστε να έχουν δικό τους κηδεμόνα θεό, δρούν παρασιτικά επεκτεινόμενοι σε όλα τα έθνη με αποτέλεσμα να προκαλούν τους προστάτες θεούς όλων των εθνών και συνεπώς δεν έχουν δικαίωμα υπάρξεως.
Νομίζω ότι περιττεύει η παράθεση της επιχειρηματολογίας του Αγίου Κυρίλλου Αλεξανδρείας, καθώς είναι αυτονόητη η αναίρεση όλων των ανωτέρω. Το μόνο που πρέπει ίσως, να τονισθεί είναι ότι εν όψει των αυτονομιστικών τάσεων που πάντα υπέβοσκαν και πολλές φορές εκδηλώνονταν με βίαιο τρόπο στην Αλεξάνδρεια, οι θεωρήσεις του Ιουλιανού δικαιολογούν την ευρεία διάδοσή τους στην περιοχή, όπως επίσης και το γιατί μεγάλοι αριθμοί κατοίκων της περιοχής προσχώρησαν ευκαιρείας δοθείσης στο Ισλάμ. Από την άποψη αυτή, η αναίρεση των θέσεων του Ιουλιανού από τον Άγιο Κύριλλο Αλεξανδρείας υπηρετούσε και το όραμα ενότητας της αυτοκρατορίας, κατά το πρότυπο της αυτοκρατορίας του Μεγάλου Αλεξάνδρου, στη βάση της κοινής ελληνικής γλώσσας, της ίδιας Πίστεως στον Ένα Θεό και των πλουσίων και ανεκτών πολιτιστικών στοιχείων.
