Του Μιχαήλ Χρ. Παντούλα, Φιλόλογου
Τα πρόσφατα γεγονότα στην Πρεμετή, στο ναό της Παναγίας του Παζαριού, καταδεικνύουν ότι η Αλβανία βρίσκεται, δυστυχώς, μπροστά σε μία ιστορική αντίφαση διαβάζουμε στο αυτόνομη…
Στον επίσημο λόγο της πολιτικής ηγεσίας και άλλων παραγόντων του δημοσίου βίου της χώρας φαίνεται να περισσεύει η επιθυμία ένταξης στους ευρωπαϊκούς θεσμούς και εναρμόνισης με το γράμμα και το πνεύμα των κανόνων του ευρωπαϊκού δικαίου.
Αντιθέτως, η καθημερινή πρακτική, σε ό,τι αφορά στο εσωτερικό της Αλβανίας, κινείται σε εντελώς διαφορετική κατεύθυνση. Τα γεγονότα που προαναφέρθηκαν ενίσχυσαν την εμπεδωμένη αντίληψη των διεθνών οργανισμών, ότι η προστασία των θρησκευτικών, πολιτισμικών και εθνικών μειονοτήτων στη χώρα αυτή έχει να διανύσει μακρύ δρόμο ακόμη, έως ότου υπάρξει πλήρης εναρμόνιση με τις βασικές αρχές του ευρωπαϊκού νομικού πολιτισμού και την πρακτική των σύγχρονων δημοκρατιών.
Οι χριστιανικές κοινότητες της Αλβανίας (Ορθόδοξοι, Καθολικοί, Ευαγγελικοί) στην κοινή δήλωσή τους στις 24 Αυγούστου 20131 και η Αλβανική Ομάδα Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων σε δήλωσή της στις 18 Αυγούστου 20132 κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου.
Στα κείμενά τους καταγγέλλουν συμπεριφορές που επαναφέρουν στη μνήμη του αλβανικού λαού τα χρόνια των διωγμών, επισημαίνοντας, ταυτοχρόνως, παράνομη παρακράτηση περιουσιακών στοιχείων των θρησκευτικών κοινοτήτων, πρόθεση βεβήλωσης ιερού χώρου, άσκηση φυσικής, ψυχολογικής και βάρβαρης βίας σε θρησκευτικούς λειτουργούς και πιστούς, εκδήλωση θρησκευτικού μίσους, απουσία πνεύματος κατανόησης και θρησκευτικής ανοχής, έλλειψη σεβασμού της ελευθερίας στη θρησκευτική πίστη, αμφισβητούμενες δικαστικές αποφάσεις. Όποιος μελετήσει προσεκτικά τα σημαντικά αυτά κείμενα θα αντιληφθεί ότι η Ορθόδοξη Κοινότητα της Αλβανίας βιώνει, αδικαιολόγητα, καιρούς “βαρέος χειμώνος“.
Στα είκοσι τρία χρόνια δημοκρατικής διακυβέρνησης της Αλβανίας, κατά μια περίεργη σύμπτωση, δεν υπήρξε ούτε μία στιγμή που μηχανισμοί του παρακράτους να μη λειτούργησαν ως συγκοινωνούντα δοχεία με αντίστοιχους κρατικούς, εφόσον επρόκειτο να υβρισθούν, απειληθούν ή συκοφαντηθούν οι πνευματικοί ηγέτες και τα απλά μέλη της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Το ίδιο συνέβη και στην περίπτωση λεηλασιών ή καταστροφών χώρων λατρείας, ιερών αντικειμένων και κειμηλίων και του πολιτιστικού, εν γένει, πλούτου των Ορθόδοξων, που ασφαλώς αποτελεί μέρος της πολιτιστικής κληρονομιάς του αλβανικού λαού. Προσπαθώ να αποφύγω τον πειρασμό να πιστέψω κάτι, που, χρόνια τώρα, το βλέπω μπροστά μου καθαρά. Μικρό μέρος της αλβανικής πολιτικής ηγέτιδας τάξης, δυστυχώς και της πνευματικής ηγεσίας, επιδιώκει κατά τρόπο συστηματικό να δηλητηριάσει την κοινή γνώμη, να ποινικοποιήσει στη συνέχεια και, εντέλει, να καταστρέψει με ευκολία κάθε τι το ορθόδοξο σε αυτή τη χώρα. Το πράττει ασυλλόγιστα, καθώς κάνει πως αγνοεί ότι ο εθνικός ήρωας της Αλβανίας, ο Γεώργιος Καστριώτης, ήταν Ορθόδοξος και υπερασπίστηκε την πατρίδα του εναντίον των οθωμανών κατακτητών στο όνομα της χριστιανικής πίστης, καθώς επίσης ότι η σημαία της χώρας αυτής φέρει βυζαντινό έμβλημα, το δικέφαλο αετό, γεγονός που υποδηλώνει τη βαθιά ορθόδοξη κληρονομιά των Αλβανών.
Το κείμενο που είναι χαραγμένο στην περίφημη περικεφαλαία του Γεωργίου Καστριώτη είναι προς τούτο αποκαλυπτικό. Γι’ αυτό και ό,τι συνέβη στην Πρεμετή, με την ανοχή ή και την προτροπή θυλάκων της κρατικής εξουσίας, καταγράφεται ως μία διεστραμμένη ανωμαλία στο ιστορικό υφάδι της χώρας. Στην προαναφερθείσα δημόσια δήλωσή της η Αλβανική Ομάδα για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα επεσήμανε, με τρόπο απολύτως σαφή, πως τα γεγονότα της Πρεμετής μπορεί να έχουν σοβαρές συνέπειες στον τομέα των αρμονικών θρησκευτικών σχέσεων μεταξύ των Αλβανών. Με απλά λόγια αυτό σημαίνει ότι κοινωνίες χωρίς εσωτερική ειρήνη δημιουργούν ανθρώπους, που να μην καταλαβαίνει ο ένας τον άλλον και οδηγούν σε αλλοιώσεις, όπου η διαφορετικότητα δεν εκλαμβάνεται ως πλούτος, αλλά γίνεται αφορμή διχόνοιας και μίσους. Ας μην είμαστε, όμως, απαισιόδοξοι. Οι έως τώρα τραυματικές εμπειρίες, σε συνδυασμό με τις συντελούμενες διεργασίες και αλλαγές στην αλβανική κοινωνία, ευελπιστώ ότι σύντομα θα οδηγήσουν τις ποικιλώνυμες ηγεσίες στην επιβαλλόμενη ωριμότητα. Το σύνολο του ιστορικού παρελθόντος της χώρας αποτελεί κοινή κληρονομιά του αλβανικού λαού. Η υπεράσπισή του, στη βάση πάντοτε της αλήθειας, είναι χρέος και λόγος υπερηφάνειας για όλους. Θα απομονωθούν έτσι οι κήρυκες του ψεύδους, ευτυχώς ολίγιστοι, οι οποίοι με τις πράξεις τους, όπως στην περίπτωση του ναού της Παναγίας στην Πρεμετή, επιδιώκουν να συμπαρασύρουν στην ανυποληψία πρόσωπα και θεσμούς του επίσημου κράτους, υπονομεύοντας συνειδητά την ευρωπαϊκή προοπτική της Αλβανίας. Είμαι βέβαιος ότι η συντριπτική πλειοψηφία των Αλβανών δεν θα τους το επιτρέψει.
Ποια είναι, λοιπόν, η ολοφάνερη αλήθεια για την Παναγία του Παζαριού στην πανέμορφη πόλη της Πρεμετής; Ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή με την παρατήρηση πως τα παρατιθέμενα γεγονότα εμπεριέχουν και την απάντηση σε “ανιστόρητους“ ιστορικούς, που αδιαφορώντας για την καταιγιστική πληθώρα γραπτών τεκμηρίων αμφισβητούν ακόμη και την ύπαρξη του ναού της Παναγίας του Παζαριού στην Πρεμετή3. Ελπίζω να μην αγνοούν πως η θέση που επιφυλάσσει η ιστορία στους παραχαράκτες της είναι ο καιάδας της ανυποληψίας και της περιφρόνησης. Ι. Ο ναός της Παναγίας στο Παζάρι της Πρεμετής (Εισόδια της Θεοτόκου), μαρυρείται από το δεύτερο μισό του 18ου αιώνα. Έχει ιστορία διακοσίων πενήντα, περίπου, ετών. Ο Κώδικας της Μητροπόλεως Κορυτσάς και ένα δεύτερο χειρόγραφο, στοιχεία που επικαλείται ο μελετητής Stilian Adhami στο βιβλίο του για την Πρεμετή4, αποκαλύπτουν λεπτομερώς τις συνθήκες κάτω από τις οποίες ο επίτροπος Zoto Loli έκτισε τον πρώτο μικρό ναό στη συνοικία του Παζαριού και τις εργασίες επέκτασής του, επί των Επισκόπων Κορυτσάς Ιωάσαφ και Μελετίου (αρχές 19ου αιώνα)5, με τη βοήθεια των κατοίκων και των ξένων εμπόρων της πόλης. Ο Stilian Adhami παραθέτει, ακόμη, την πληροφορία ότι η τοιχογράφηση του ναού έγινε κατά το έτος 1814 με τη φροντίδα του Γιαννάκι Πρεβεζιάνη από τον αγιογράφο Πασχάλη Τριανταφύλλη, με καταγωγή από το χωριό Ρουψιά Πωγωνίου.
Οι λιθανάγλυφες επιγραφές, που ήταν τοποθετημένες στον εξωτερικό τοίχο του ναού της Παναγίας του Παζαριού και αντιγράφηκαν το 1915 από τον Παν. Π. Πουλίτσα («Δέισης του δου[λου] του Θεού Γιαννάκη Πρεβεζανι 1814» και «Γιαννακη Πρεβεζά[νι] Εκτήτορ 1814 Νοεμ. 21») επιβεβαιώνουν την προαναφερθείσα πληροφορία και προσθέτουν στο συγκεκριμένο πρόσωπο την ιδιότητα του κτήτορα του ναού. Ο Παν. Π. Πουλίτσας αντέγραψε, επίσης, στον ίδιο ναό τις επιγραφές, που υπήρχαν στις φορητές εικόνες του Χριστού («Χειρός Πέτρου Ποστεναλή 1815, Απριλίου 7»), της Παναγίας («1815 Απρηλίου 7 Χειρος Πετρου Ποστεναλής»), του Ιωάννη Προδρόμου («δεησις του δουλου του Θεου Κυριου Κωνσταντίου υιού μακαρητου Σχσε Γιοτε 1815 Αυγούστου 11») και του αρχαγγέλου Μιχαήλ («1816 Μαρτιου 3 χειρός Πετρου»)6. Εικόνες του Πέτρου Ποστεναλή («εκ χώρας Ποστενών της παλαιάς Πωγωνιανής», όπως γράφει ο ίδιος) συναντούμε και στα χωριά Leshicë (1802), Kostrec (1809), Çershove (1811) και Lipivan της Πρεμετής7. Τους τρεις ναούς στην πόλη της Πρεμετής αναφέρει , το 1831, σε μελέτη του με τίτλο “Περιγραφή Γεωγραφίας Αλβανίας“, ο ιερομόναχος Κοσμάς Θεσπρωτός, κατά κόσμον Κυρίτσης Κότρας (1780-1852) από τους Γεωργουτσάτες Αργυροκάστρου και δάσκαλος στην Πρεμετή8. Η ιστορία των ναών αυτών (Άγιος Νικόλαος, Αγία Παρασκευή και Παναγία του Παζαριού) καταγράφεται λεπτομερώς, κατά το έτος 1897, στον Κώδικα της Μητροπόλεως Κορυτσάς9. Στις αρχές της δεκαετίας του 1930 οι Ορθόδοξοι της Πρεμετής, λόγω οικονομικής άνεσης, προχώρησαν σε ευρεία ανακαίνιση του υπάρχοντος ναού της Παναγίας, προσδίδοντας σε αυτόν μεγαλοπρεπέστερη μορφή, η οποία αποτυπώνεται και σε φωτογραφίες της εποχής10. Η ανακαίνιση του ναού μαρτυρείται και από ένα άλλο σπάνιο ντοκουμέντο.
Πρόκειται για τον τουριστικό οδηγό «ΑLBANIA», που εκδόθηκε το 1940 από τον Ιταλικό Οργανισμό Τουρισμού, όπου για την Πρεμετή, μεταξύ άλλων πληροφοριών, αναγράφεται επί λέξει και το εξής: «Η άλλη [εκκλησία], η Παναγία του Παζαριού βρίσκεται εκτός της ζώνης των κατοικιών και ανακαινίστηκε πρόσφατα»11. Κατά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, το 1944, δυνάμεις των Γερμανών κατακτητών και μπαλιστών συνεργατών τους πυρπόλησαν την Πρεμετή. Ο ναός της Παναγίας υπέστη και αυτός σοβαρές ζημιές. Ο μελετητής Lekë Tasi12 αναφέρει τις συνθήκες κάτω από τις οποίες το καθεστώς Χότζα απαγόρευσε, αρχικώς, την επισκευή του ναού ως τιμωρία για την καταψήφιση του νομιμοποιητικού Συντάγματος του 1945 από τους κατοίκους της πόλης. Η επισκευή πραγματοποιήθηκε αργότερα. Στο σωζόμενο σχέδιο πολεοδομικού διαγράμματος της Πρεμετής, του έτους 194613, ο ναός της Παναγίας αποτυπώνεται ευκρινώς και στις πραγματικές διαστάσεις, στη θέση που χτίστηκε κατά το 18ο αιώνα. Στο ίδιο σχέδιο αποτυπώνονται, επίσης, οι προτεινόμενες θέσεις στέγασης της Υπονομαρχίας, του Σπιτιού Πολιτισμού, του Ταχυδρομείου – Τηλεφωνείου, του Θεάτρου – Κινηματογράφου, ο χώρος διαμόρφωσης της πλατείας εκδηλώσεων κ.α. Είναι άκρως ενδιαφέρον το γεγονός ότι κανείς από τους προτεινόμενους αυτούς χώρους, δεν επηρέαζε στο ελάχιστο το ναό της Παναγίας του Παζαριού. Τους λόγους για τους οποίους αυτό συνέβη στις αρχές της δεκαετίας του 1960 εύκολα μπορεί να τους αντιληφθεί ο οποιοσδήποτε. Η εξωτερική, πάντως, μορφή που απέκτησε ο ναός αυτή την περίοδο αποτυπώθηκε από το φωτογραφικό φακό του Pirro Naçe, το 1956. Πρόκειται για την τελευταία φωτογραφία14, πριν ο ναός δημευθεί και υποστεί την πρώτη βεβήλωση.
ΙΙ. Η μετατροπή του ναού της Παναγίας σε Σπίτι Πολιτισμού πραγματοποιήθηκε κατά τα έτη 1960-1964, σε χρόνο προγενέστερο της επίσημης καθιέρωσης της αθεΐας στην Αλβανία. Όσα συνέβησαν εκείνη την εποχή καταγράφονται σε γραπτή αναφορά της μελετήτριας του έργουαρχιτέκτονος Vasilika Cicko, με ημερομηνία 24 Φεβρουαρίου 200415. Το κείμενο αποτελεί μοναδικό τεκμήριο αλήθειας και ηχηρή απάντηση σε όσους εξακολουθούν να ψεύδονται, γι’ αυτό θεώρησα σκόπιμο να δημοσιοποιηθεί αυτούσιο. Ιδού το ακριβές περιεχόμενό του: Κατά τα έτη 1960-1961 από την Εκτελεστική Επιτροπή Πρεμετής μας ανατέθηκε το καθήκον σχεδιασμού της μετατροπής του ναού της Παναγίας Παζαριού σε Σπίτι Πολιτισμού.
Κατά τη σχεδίαση ακολουθήσαμε τα εξής κριτήρια: 1. Την απάληψη των συμβολικών στοιχείων του υπάρχοντος κτηρίου (ναού), όπως την αψίδα, τους τρούλους και τα άλλα εσωτερικά στοιχεία, ώστε να απαληφθεί η αίσθηση του θρησκευτικού κτίσματος αφ’ενός και αφ’ετέρου να δημιουργηθούν νέοι χώροι, όπως σκηνή, αίθουσα εκθέσεων, χώροι για μικρές εκδηλώσεις και τη διοίκηση κλπ προς εκπλήρωση του νέου λειτουργικού σκοπού του κτηρίου. 2. Τη διατήρηση στο μέγιστο δυνατό βαθμό του φέροντος οργανισμού του υπάρχοντος κτηρίου για την ελαχιστοποίηση του κόστους κατασκευής. 3. Μετά τον έλεγχο της στατικής επάρκειας του υπάρχοντος κτηρίου συμπεράναμε ότι οι περιμετρικοί τοίχοι του ήταν σε καλή στατική κατάσταση και ικανοί να αντισταθμίσουν τα φορτία που θα προσθέτονταν και για το λόγο αυτό οι τοίχοι αυτοί διατηρήθηκαν άθικτοι. Έτσι η αίθουσα παραστάσεων και συναυλιών καλύφθηκε με στέγη ξύλινης κατασκευής, ενώ ο χώρος της σκηνής για λειτουργικούς λόγους αυξήθηκε καθ’ ύψος. Και αυτός ο χώρος στεγάστηκε, επίσης, με οροφή ξύλινου σκελετού. 4. Οι χώροι των νέων προσθηκών σχεδιάστηκαν να προσαρμοστούν στον υπάρχοντα φέροντα οργανισμό ως νέα κατασκευή. 5. Το τμήμα εκείνο του υπάρχοντος φέροντος οργανισμού του υπάρχοντος κτηρίου που διατηρήθηκε τονίζεται με κίτρινο χρώμα στα επισυναπτόμενα σχέδια.
Τίρανα, 24.2.2004
