Εκκλησία και Εθνικοί Αγώνες

του Παναγιώτη  Μπρατσιώτη

Η ευσέβεια προς τους θεούς δεν αποτελεί χαρακτηριστικό μόνο των μετά Χριστόν Ελλήνων αλλά και των προ Χριστού. Η θρησκεία των αρχαίων Ελλήνων ήταν τόσο στενά συνυφασμένη με τον ιδιωτικό και δημόσιο βίο ώστε να μην υπάρχει κάποια πτυχή του χωρίς την παρουσία της. Ιδιαίτερα όταν επρόκειτο για εθνικούς αγώνες αισθάνονταν την ανάγκη να ανατρέχουν στα μαντεία, να συμβουλεύονται τους θεούς και να ζητούν τη βοήθειά τους. 
Βαθιά ήταν η πίστη τους και προς τη θεία δίκη. Η θεοσέβειά τους είναι έκδηλη σε όλα τα μνημεία. Ιδιαίτερα ευσεβείς ήσαν οι Αθηναίοι, σε σημείο που να αναγκασθεί ο Παύλος να τους χαρακτηρίσει «ως δεισιδαιμονεστέρους».

Την ίδια θεοσέβεια κληρονόμησαν οι Έλληνες μετά την έλευση του Χριστού όντας μέλη της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Μαζί με την ευσέβεια και την πίστη αύξανε και η αγάπη προς την πατρίδα και την ομογένεια. Δείγμα του συνδέσμου φιλοπατρίας και θεοσέβειας είναι η ανάθεση της προστασίας της Κωνσταντινούπολης στη σκέπη της Θεοτόκου, η οποία έκτοτε ενεργεί ως «υπέρμαχος στρατηγός των υπέρ της πίστεως και πατρίδος» αγώνων εναντίον των βαρβάρων.

Εκτός από την περίπτωση της σωτήριας παρέμβασης της Θεοτόκου στις επιθέσεις των Αβάρων, την περίπτωση του Αγίου Δημητρίου που υπερασπίστηκε τα τείχη της Θεσσαλονίκης, υπάρχουν και μία σειρά από στρατιωτικούς Αγίους που συνδύαζαν πίστη και φιλοπατρία, όπως ο Άγιος Γεώργιος, οι Άγιοι Θεοδωροι, ο Τήρων και ο Στρατηλάτης, ο Άγιος Μηνάς, ο Άγιος Αρτέμιος, κ.α.

Ο πατριωτικός χαρακτήρας είναι εμφανής και σε εκκλησιαστικούς ύμνους, και γενικότερα σε λειτουργικά εκκλησιαστικά βιβλία, τα οποία μάλιστα αναφέρονται και σε βασιλείς και άνακτες. Χαρακτηριστικό παράδειγμα φιλοπατρίας και θεοσέβειας είναι η περίπτωση του τελευταίου αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Παλαιολόγου που πριν λάβει μέρος στην τελευταία μάχη ζητά την ευλογία της Εκκλησίας και μάλιστα κοινωνεί των αχράντων μυστηρίων.

Η ίδια σχέση Εκκλησίας και ελληνικού έθνους συνεχίζεται και μετά την πτώση της Πόλης και τη διάλυση της βυζαντινής αυτοκρατορίας, όπου μάλιστα ο Οικουμενικός Πατριάρχης αναγνωρίζεται ως εθνάρχης και προστάτης των υπόδουλων Ελλήνων. Η Ορθόδοξη Εκκλησία εκτός από τον πολιτικό και παρηγορητικό της ρόλο παίζει και το ρόλο της κιβωτού που διασώζει μαζί με την ορθόδοξη πίστη την εθνική γλώσσα και την εθνική συνείδηση. Ιερείς και μοναχοί γίνονται διδάσκαλοι του γένους στα κρυφά σχολειά, τα μοναστήρια και τις ελληνικές Σχολές . Στην Εκκλησία διασώζεται η εθνική παράδοση αλλά και η ελπίδα της απελευθέρωσης. Αυτό δηλώνεται και σε εορτές όπως ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου και το Πάσχα, όπου η ανάσταση του Χριστού συνδέθηκε με την ανάσταση του γένους. Μεγάλη ήταν η συμβολή της Εκκλησίας στην Ελληνική Επανάσταση. Από τη μία μεριά διέσωσε την εθνική συνείδηση και ενδυνάμωνε το ηθικό των ελλήνων μέσα από τη λατρευτική ζωή και τον προστατευτικό της ρόλο, και από την άλλη έλαβε ενεργό μέρος στον επαναστατικό αγώνα με τη συμμετοχή κληρικών όλων των βαθμίδων.

Κληρικοί προετοιμάζουν μαζί με άλλους των αγώνα, συμμετέχοντας στη Φιλική Εταιρεία, ευλογούν τον αγώνα, γίνονται ακόμα και θύματά του. Η αποδοκιμασία του αγώνα από μέρους του Πατριάρχη Γρηγορίου του Ε δεν δήλωνε μία αντεπαναστατική διάθεση της Εκκλησίας, αλλά την ποιμαντική αγωνία και το αληθινό ενδιαφέρον για την τύχη των Ελλήνων, λαμβανομένων υπόψη των σφαγών που ακολουθούσαν κάθε αποτυχημένη εξέγερση.

Η μεγαλύτερη απόδειξη για τις πραγματικές διαθέσεις του Γρηγορίου είναι ότι σε μικρό χρονικό διάστημα έγινε εθνομάρτυρας, το δε μαρτύριό του λειτούργησε ως σημείο αναφοράς, ενδυνάμωσης και ευόδωσης του αγώνα . Προς επήρωση όλων αυτών ο Π. Μπρατσιώτης παραθέτει έναν πολυάριθμο κατάλογο από ιεράρχες και απλούς κληρικούς που θυσιάστηκαν στον αγώνα.

Η εθνική προσφορά της Εκκλησίας συνεχίζεται και στα μετέπειτα της Επανάστασης χρόνια. Ας θυμηθούμε θυμίζει το ολοκαύτωμα του Αρκαδίου, τη συμμετοχή των κληρικών στον Βορειοηπειρωτικό αγώνα του 1913 και τον απελευθερωτικό αγώνα της Κύπρου, τη συμπαράσταση της Εκκλησίας στην κατοχή.

Όλα αυτά τα παραδείγματα πατριωτισμού είναι καρπός της εφαρμογής των κοινωνικών χριστιανικών αρχών και ιδιαίτερά της «φιλογένειας» . Αυτό σημαίνει ότι ο πατριωτισμός είναι ένα είδος κοινωνισμού. Έτσι πατριώτης δεν είναι αυτός που αγαπά τις ελληνικές ομορφιές, τα ωραία ακρογιάλια και τα γραφικά βουνά, αλλά εκείνος που αγαπά το έμψυχο υλικό, δηλαδή τους Έλληνες, τους όμαιμους και ομόθρησκους.