Μητροπολίτης Ναυπάκτου: Η Αντιπροσωπεία της Εκκλησίας της Ελλάδος στις Βρυξέλλες, σε συνεργασία με το Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, πραγματοποίησε την Πέμπτη 11 Δεκεμβρίου 2025, στο Εμπορικό και Βιομηχανικό Επιμελητήριο Αθηνών, Ημερίδα με θέμα: «Ο ρόλος του Χριστιανισμού σε μία Ευρώπη που αλλάζει».
Ο Μητροπολίτης Ναυπάκτου κ. Ιερόθεος ομίλησε με θέμα:
«Η προσφορά της Ορθόδοξης Εκκλησίας με την θεολογία της στην Ευρώπη»
Μητροπολίτου Ναυπάκτου και Αγίου Βλασίου Ιεροθέου
Η γενική θεματολογία της Ημερίδας είναι «ο ρόλος του Χριστιανισμού στην Ευρώπη που αλλάζει». Είναι απόλυτα σωστή αυτή η θέση, γιατί η Ευρώπη συνεχώς αλλάζει, διαφοροποιείται, είναι μεταβαλλόμενη. Ο Σαμουήλ Χάντιγκτον είχε υποστηρίξει πριν λίγο καιρό τη θεωρία της συγκρούσεως των πολιτισμών τους οποίους προσδιόριζε σε οκτώ ενότητες, και καθόριζε ότι οι συγκρούσεις θα γίνονται εκεί που συναντώνται οι πολιτισμοί, ενώ τώρα οι πολιτισμοί συνυπάρχουν σε έναν χώρο, σε ένα Κράτος, σε μία πόλη, σε μία γειτονιά, λόγω της μετανάστευσης, της διακίνησης των πληθυσμών, αλλά και της σύγχρονης τεχνολογίας.
Σε αυτόν τον διαρκώς μεταβαλλόμενο κόσμο εξετάζεται ποιά είναι η μαρτυρία της Ορθόδοξης Εκκλησίας στα κέντρα λήψεως αποφάσεων στην Ευρώπη, που είναι το αντικείμενο της παρούσης Συνεδρίας. Αντιλαμβάνομαι ότι χρειάζεται να αντιμετωπίσουμε δύο βασικά σημεία, ήτοι τα κέντρα λήψεως αποφάσεων στην Ευρώπη, και το πώς προσφέρεται η ορθόδοξη χριστιανική μαρτυρία.
Ως προς τα δύο αυτά σημεία στην Συνεδρία αυτήν άλλοι είναι αρμοδιότεροι εμού να τα αναπτύξουν, οι οποίοι συμμετέχουν, κατά ποικίλους βαθμούς, στα κέντρα λήψεως των αποφάσεων στην Ευρωπαϊκή Ένωση, αλλά εγώ θα επικεντρώσω τον λόγο στην μεταβαλλόμενη Ευρώπη και πώς αντιμετωπίζεται από πλευράς ορθοδόξου Εκκλησίας, με την θεολογία της. Ως πρώτος ομιλητής σε αυτήν την Συνεδρία θα παρουσιάσω την θεωρητική πλευρά του θέματος.
1. Τα θεμέλια της Ευρώπης
Η Ευρώπη ονομάστηκε «Γηραιά Ήπειρος», γιατί όντως έχει ιστορία αιώνων, και σε αυτήν αναπτύχθηκαν και καλλιεργήθηκαν ποικίλες θρησκευτικές, φιλοσοφικές, κοινωνικές, ψυχολογικές παραδόσεις, οι οποίες επηρέασαν τον καθόλου πολιτισμό της οικουμένης. Και εμείς οι Έλληνες ήμασταν και είμαστε τμήμα της Ευρώπης ανέκαθεν, στο νοτιοανατολικό άκρο της και συνεισφέραμε με την όλη παράδοση στην ανάπτυξή της.
Η λέξη Ευρώπη προέρχεται από τη μυθολογία, σύμφωνα με την οποία ο Δίας μεταμορφώθηκε σε λευκό ταύρο, σαγήνευσε την κόρη του Βασιλιά Αγήνορα, που λεγόταν Ευρώπη, και την μετέφερε στον χώρο που προσέλαβε το όνομά της, και μετά την πήγε στην Κρήτη, όπου έκανε τον γάμο. Άρα η λευκή δύναμη του ταύρου από την Φοινίκη με τη γοητεία της Ευρώπης χαρακτηρίζει όλο τον χώρο της Ευρώπης με τη μεταβολή μέσα στον χρόνο.
Αυτά σε γενικές γραμμές προσδιορίζουν τον λευκό ταύρο (δύναμη) και την νεανική γοητεία (τέχνες, θεολογία, φιλοσοφία), που συγκρούονταν στον Ευρωπαϊκό χώρο.
Ο Πωλ Βαλερύ (1871-1945), ποιητής και συγγραφέας, μέλος της Γαλλικής Ακαδημίας, θα το εκφράσει με ωραίο τρόπο, προσιδιάζοντας τις τρεις πόλεις που χαρακτηρίζουν τον όλο πολιτισμό της Ευρώπης, δηλαδή την Αθήνα με την φιλοσοφική σκέψη και τη δημοκρατία της, τη Ρώμη με τη δύναμη της Αυτοκρατορίας και τον Ρωμαϊκό νόμο-δίκαιο και την Ιερουσαλήμ με τον Μωσαϊκό Νόμο και τον Χριστιανισμό που τον διαδέχθηκε.
Ερευνώντας τα τρία αυτά βασικά ρεύματα που αποτέλεσαν τη σύνδεση του Ευρωπαϊκού πολιτισμού, βλέπουμε ότι κατά καιρούς παρατηρούνται διαφοροποιήσεις, επί μέρους μεταβολές και αυξομειώσεις.
Η Αθήνα με τον φιλοσοφικό στοχασμό και τη Δημοκρατία επηρέασε την Ευρώπη με τις διάφορες φιλοσοφικές τάσεις της, ήτοι το Απολλώνειο και Διονυσιακό πνεύμα, καθώς επίσης την προσωκρατική φιλοσοφία που αποτελεί σήμερα το κύριο χαρακτηριστικό γνώρισμα του Ευρωπαϊκού πολιτισμού, την κλασσική μεταφυσική του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη, που επηρέασε την Ευρώπη κυρίως κατά την Αναγέννηση, τη Δημοκρατία της, αλλά και την επικούρεια και στωϊκή φιλοσοφία που διαπνέει την Ευρώπη με τον ηδονισμό και τον πανθεϊσμό, αλλά και τον νεοπλατωνισμό με τον μυστικισμό. Έχει παρατηρηθεί ότι η επικούρεια φιλοσοφία είναι η παλιά ζύμη του αρχαίου κόσμου και το χελιδόνι των νέων χρόνων (Χαράλαμπος Θεοδωρίδης).
Η Ρώμη με την κυριαρχία της, τη λογική της δύναμης, και του Ρωμαϊκού δικαίου κυριαρχεί στα πολιτικά όργανα της Ευρώπης, με διάφορους τρόπους, γιατί όλο αυτό το οικοδόμημα χρειάζεται μια οργάνωση και πειθαρχία. Κυρίως η Ρώμη εκφράζεται όχι με την αρχαία Ρώμη, αλλά με την «Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία του Γερμανικού Έθνους» με την Αυτοκρατορία του Καρλομάγνου, στον οποίο είναι αφιερωμένο το κεντρικό κτήριο στις Βρυξέλλες.
Η Ιερουσαλήμ εκφράζεται με τον Ιουδαϊσμό και Χριστιανισμό, όλη την τότε ενιαία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία σε Δύση και Ανατολή, όπως το βλέπουμε στις περιοδείες του Αποστόλου Παύλου, στις Επιστολές του και στους Αποστολικούς Πατέρες. Ως προς τον χώρο της Ευρώπης να σημειωθεί η ιεραποστολική δράση του αγίου Ειρηναίου Επισκόπου Λουγδούνου-Λυών, ο οποίος εκχριστιάνισε τους βαρβάρους Κέλτες, που αποτελούσαν το μεγαλύτερο ποσοστό της Ευρωπαϊκής Ηπείρου, αλλά και την μετέπειτα δράση Επισκόπων, μοναχών και λαϊκών.
Αυτοί οι τρεις παράγοντες, Αθήνα, Ρώμη, Ιερουσαλήμ, συναντήθηκαν με μεγάλη επιτυχία στη Νέα Ρώμη, που αργότερα έλαβε το όνομα του ιδρυτού της, την Κωνσταντινούπολη, και ανέπτυξαν όλο τον Ελληνορθόδοξο (Ρωμαϊκό) πολιτισμό, που αργότερα ονομάσθηκε Βυζαντινός.
2. Οι μεταβολές στον Ευρωπαϊκό χώρο
Οι πρώτες μεταβολές στην Ευρώπη παρατηρήθηκαν από τον 5ο-6ο αιώνα, σύμφωνα με την ανάλυση του μεγάλου ιστορικού της μεσαιωνικής ιστορίας Jacques Le Golf στο βιβλίο του «ο πολιτισμός της Μεσαιωνικής Δύσης».
Στο πρώτο κεφάλαιο με τίτλο «η εγκατάσταση των βαρβάρων» (5ος-7ος αιώνας), αναλύει τη διείσδυση των βαρβαρικών φύλων στο δυτικό τμήμα της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και την εγκαθίδρυση του φεουδαρχικού τρόπου ζωής, με τα φέουδα, τους ευγενείς και τους υποτελείς. Αυτό φαίνεται και από το βιβλίο «Διάλογοι», του Πάπα Γρηγορίου του Διαλόγου.
Το αποκορύφωμα όλων ήταν η διείσδυση των Φράγκων, και κυρίως του Καρλομάγνου τον 8ο αιώνα και μετά, και η δημιουργία της «Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας του Γερμανικού Έθνους», που είναι το Α΄ Ράιχ. Αυτό είναι σημαντικό γεγονός, διότι στην Κεντρική και Δυτική Ευρώπη εισήλθε ο φεουδαλισμός με τη ρατσιστική νοοτροπία και με την ιδιοτέλειά του με ό,τι αυτό συνεπάγεται.
Κυρίως αναπτύχθηκε η προσχολαστική, η σχολαστική και η νεοσχολαστική θεολογία, που συνέδεσε τον Χριστιανισμό με τη μεταφυσική φιλοσοφία και παρουσίασαν έναν Θεό Φεουδάρχη, με ιδιοτέλεια και φιλαυτία και έναν άνθρωπο που προσπαθεί να ικανοποιήσει την τρωθείσα θεία δικαιοσύνη.
Αυτό δημιούργησε αντιδράσεις στον δυτικό ευρωπαϊκό χώρο, και αναπτύχθηκαν διάφορες επαναστατικές ιδέες, όπως η Αναγέννηση, η Μεταρρύθμιση, ο Διαφωτισμός, ο Γερμανικός ιδεαλισμός, ο ρομαντισμός, ο υπαρξισμός, ο ψυχολογισμός κ.ά. Αυτό σημαίνει ότι η σχολαστική θεολογία και ο δυτικός ευρωπαϊκός διαφωτισμός δημιούργησε πολλές αντιδράσεις.
Η βάση του δυτικού πολιτισμού, κατά τον π. Ιωάννη Ρωμανίδη, είναι «η επιθυμία για τη μεταφυσική ευδαιμονία» «ως φυσικό δικαίωμα για τους προορισμένους από τον Θεό» και αυτό μετατρέπεται σε «ενδοκοσμική αντίληψη περί του φυσικού δικαιώματος του ανθρώπου να αναζητά και να επιτύχει μία σχετική ευδαιμονία σε αυτόν τον κόσμο». Αυτή η αντίληψη εκφράζεται και ως «ιδιοτελής ή φίλαυτη αγάπη», που θεωρείται ως φυσική και η ικανοποίησή της «ποθητή και δικαιωματική». Αυτά είναι τα θεμέλια της φυλετικής και «ρατσιστικής ιδεολογίας» που επικρατούσε σε διάφορες εποχές στην Ευρώπη, και αυτό φαίνεται στον τρόπο με τον οποίο συμπεριφέρονται διάφορα μεγάλα Κράτη σε βάρος των μικρότερων. Είναι γνωστή η επιρροή του Γερμανο-γαλλικού άξονα.
Γενικά έχει επικρατήσει να λέγεται ότι οι βασικές αρχές που επικρατούν στην Ευρωπαϊκή Ένωση και στα κείμενά της, όπως η αλληλεγγύη, η ελευθερία, η ενότητα κ.ά., είναι κατ’ επίδραση του Χριστιανισμού, οπότε ο Χριστιανισμός επηρέασε τη θέσπιση των ανθρώπινων δικαιωμάτων και του αλτρουισμού.
Βεβαίως, ο Ευρωπαϊκός πολιτισμός είναι στη βάση του Χριστιανικός, όπως εκφράσθηκε από τη σχολαστική και την προτεσταντική θεολογία, αλλά πρέπει να δούμε και την όλη εξέλιξη του ευρωπαϊκού πολιτισμού με τις εκφράσεις, τις συγκροτήσεις και τις συνθέσεις, χαρακτηριστικό είναι το εγγελιακό σύστημα θέση-άρνηση-σύνθεση (Χέγκελ).
Νομίζω όμως ότι οι ανθρωπιστικές αρχές που επικρατούν στον Ευρωπαϊκό χώρο και στις Διακηρύξεις της Ευρώπης δεν προέρχονται κατ’ ευθείαν από τον δυτικό Χριστιανισμό, αλλά από τον ανθρωπισμό του ποικιλόμορφου Διαφωτισμού. Θεωρώ ότι στους κύκλους της Αναγέννησης αναπτύχθηκαν οι Μεταρρυθμιστές, και στους κύκλους της Μεταρρύθμισης αναπτύχθηκαν οι Διαφωτιστές. Μπορεί μερικές ανθρωπιστικές αρχές να έχουν προέλευση τον Δυτικό Χριστιανισμό, αλλά πέρασαν στα κείμενα της Ενωμένης Ευρώπης αποσπασματικά, διά του ουμανισμού και του ανθρωποκεντρικού Διαφωτισμού.
Άλλωστε, ο λόγος του Χριστού αναφέρεται και σε όλα τα θέματα που αποβλέπουν στη θυσία, την προσφορά, την κένωση, την αναγέννηση του ανθρώπου κ.ά., που αγνοήθηκαν από την Ευρωπαϊκή «κουλτούρα», στην οποία κυριαρχεί η αυτονομία, το συμφέρον και η φιλαυτία.
Απλώς να αναφερθεί ότι τα βιβλία μου που παρουσιάζουν την ορθόδοξη χριστιανική παράδοση μεταφράζονται σε Ευρωπαϊκές γλώσσες και η αλληλογραφία μου με τους αναγνώστες τους, αλλά ακόμη και οι διαλέξεις μου στους Ευρωπαϊκούς λαούς, μου δίνουν τη δυνατότητα να γνωρίζω «έσωθεν» και από τη βάση το «πνεύμα» που επικρατεί στον Ευρωπαϊκό χώρο.
Θα εντοπίσω το θέμα στον τομέα της Βιοηθικής, η οποία προσπαθεί να εξανθρωπίσει τη σύνδεση της Μοριακής Βιολογίας με τη Γενετική Μηχανική στην περίοδο της τετάρτης Βιομηχανικής Επανάστασης που ονομάσθηκε Βιοτεχνολογική, και συνδέθηκε με την ψηφιοποίηση και τη ρομποτική.
Ο διακεκριμένος Αμερικανός Βιοηθικολόγος Tristram Engelhardt στο βιβλίο του «τα θεμέλια της Βιοηθικής» αναφέρεται στη μεταβολή που παρατηρήθηκε στον δυτικό χώρο κατά το παρελθόν και παρατηρείται συνεχώς στο παρόν.
Γράφει ότι «μετά τη μισή χιλιετία ενότητας (εννοεί το μισό της πρώτης χιλιετίας) η ηθική της Δύσης ορίζεται πια από τη ρήξη, τη διάσπαση και τον νεωτερισμό». Ως ρήξη εννοεί την απομάκρυνση του Δυτικού τμήματος της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας (Παλαιά Ρώμη) από το Ανατολικό (Νέα Ρώμη), ως διάσπαση εννοεί τη διαίρεση του δυτικού Χριστιανισμού με την Μεταρρύθμιση, και ως νεωτερισμό εννοεί κυρίως τον Διαφωτισμό. Σήμερα υφίσταται και ο μετανεωτερισμός, όπως τον αναλύει ο Kenneth Gergen, ως «κατάρρευση της λογικής τάξης», ως «αμφισβήτηση της αυθεντίας», ως «απώλεια του αναγνωρίσιμου».
Έτσι προέκυψαν οι θρησκευτικοί πόλεμοι στον δυτικό χώρο, μεταξύ Ρωμαιοκαθολικών και Προτεσταντών, οπότε «με φόντο την αιματοχυσία των θρησκευτικών πολέμων τον 17ο αιώνα, οι φιλόσοφοι του Διαφωτισμού υποσχέθηκαν μία παγκοσμίως προσβάσιμη κοσμική βάση για την ανθρώπινη κοινότητα, που δεν θα επικαλείται θρησκευτικές, πολιτιστικές ή παραδοσιακές ηθικές δεσμεύσεις και αρχές και η οποία θα μπορεί να επαναπαύεται στην εγκόσμια αυθεντία και όχι στην υπερκόσμια. Το τέλος του 17ου αιώνα επεφύλασσε μία βαθιά αλλαγή στη Δυτική ευρωπαϊκή σκέψη. Ήταν η εμφάνιση της κοσμικής κουλτούρας».
Έτσι, «ο Διαφωτισμός αναζητούσε μία ηθική ισοδύναμη ως προς την ουσία της με την χριστιανική, αλλά χωρίς ανελεύθερες δεσμεύσεις της χριστιανικής ιστορίας, της πίστης και της τελετουργίας. Ο Χριστός και ο Χριστιανισμός θα έπρεπε να ξεχυθούν στο καλούπι των λογικών όρων… Το αποτέλεσμα θα ήταν μία αναθεωρημένη Χριστιανοσύνη χωρίς τον Ιησού με τις κρίσιμες ιστορικές και μεταφυσικές αξιώσεις του». Ο Χριστός θεωρείται ως «μία παγκόσμια ιστορική μορφή» και όχι Υιός του Θεού.
Αυτές οι διαφωτιστικές αρχές επηρέασαν, κατά τον Engelhardt, τον δυτικό Χριστιανισμό που προσπάθησε να προσαρμοσθεί σε αυτό το κλίμα, γι’ αυτό «ζούμε το τέλος της χριστιανοσύνης και την έναρξη μίας ξεκάθαρα μεταπαραδοσιακής κοσμικότητας». «Η καθημερινή ζωή έχει βαθύτατα αποϊεροποιηθεί. Όλα αυτά λοιπόν συνωμοτούν στο να κάνουν την παραδοσιακή χριστιανοσύνη, να φαίνεται ότι έχει ανάγκη αναμόρφωσης».
Μάλιστα, «για τον Hegel, σύγχρονο του Ναπολέοντα, ο Χριστιανισμός πρέπει να ερμηνευθεί με φιλοσοφικούς όρους και να ενταχθεί μέσα στις ανησυχίες της παγκόσμιας ιστορίας που επιθυμεί την απελευθέρωση».
3. Η Ορθόδοξη θεολογική προσφορά στην Ευρώπη
Μετά από αυτά μπορούμε να δούμε την προσφορά της Ορθοδόξου θεολογίας στην Ευρώπη.
Το έτος 2003 συμμετείχα σε μία ομάδα Ιεραρχών και Κληρικών που επισκεφθήκαμε τις Βρυξέλλες, το Κέντρο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, για να ενημερωθούμε για τα δρώμενα της Εκκλησίας της Ελλάδος στις Βρυξέλλες και να δούμε πώς λειτουργούν τα θεσμικά όργανα της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Αφού επισκεφθήκαμε το Ευρωκοινοβούλιο και την Ευρωπαϊκή Επιτροπή και ενημερωθήκαμε για τον τρόπο που λειτουργούν, στη συνέχεια έγινε μία Ημερίδα στην οποία πέντε εισηγητές ανέπτυξαν σχετικά θέματα που αφορούν τις θρησκείες και Εκκλησίες, που δραστηριοποιούνται στην Ευρώπη.
Μεταξύ των άλλων μας είπαν ότι οι πατέρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ο Μονέ και ο Σουμάν ήταν Χριστιανοί, αλλά αυτό το οικοδόμημα που έκαναν δεν ήταν Χριστιανικό, όμως δεν ήταν εχθρικό προς τη θρησκεία.
Στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή υπάρχουν (ή υπήρχαν) αρμόδιοι για θέματα Εκκλησιών και Θρησκευτικών Κοινοτήτων και υπάρχουν Συμβούλια και Γραφεία Εκκλησιών για να παρακολουθούν τα θέματα που αντιμετωπίζονται στην Ευρώπη και τους αφορούν, όπως θέματα σχέσεων Εκκλησίας και Πολιτείας, παιδείας, βιοηθικής, περιβάλλοντος.
Έτσι, λειτουργούν το Πατριαρχικό Ορθόδοξο Κέντρο του Οικουμενικού Πατριαρχείου στο Σαμπεζύ της Γενεύης, το Γραφείο της Αντιπροσωπείας της Εκκλησίας της Ελλάδος στην Ευρωπαϊκή Ένωση, τώρα με την διακριτική παρουσία του Θεοφιλεστάτου Επισκόπου Τανάγρας Αποστόλου στο Συμβούλιο της Ευρώπης και την UNESCO, τα Γραφεία όλων των Ορθοδόξων Εκκλησιών, το Συμβούλιο Ευρωπαϊκών Εκκλησιών (CEC), η Επιτροπή Ρωμαιοκαθολικών Εκκλησιών παρά τῇ Ευρωπαϊκῇ Ἑνώσει (COMECE) κ.ά.
Εδώ πρέπει να σημειώσω τη συνεχή παρουσία της «Διακοινοβουλευτικής Συνέλευσης Ορθοδοξίας» που είναι διεθνής κοινοβουλευτικός θεσμός, που ιδρύθηκε το 1994, με σκοπό την προώθηση της συνεργασίας μεταξύ Βουλευτών από διάφορες χώρες που εμπνέονται από την Χριστιανική παράδοση, αλλά και τη μετάφραση πολλών ορθοδόξων βιβλίων σε ευρωπαϊκές γλώσσες.
Το σημαντικό είναι ότι όλα αυτά τα Συμβούλια και οι Επιτροπές δεν πρέπει απλώς να ασχολούνται μόνο με κοινωνικά και οικονομικά θέματα, αλλά να ενημερώνουν τα Όργανα της Ευρώπης για την ορθόδοξη θεολογία που διαφοροποιείται από άλλες Χριστιανικές Ομολογίες και θρησκείες. Δεδομένου δε ότι η Ευρώπη γνώρισε περισσότερο τους θρησκευτικούς πολέμους μεταξύ Ρωμαιοκαθολικών και Προτεσταντών, αλλά και τις διενέξεις μεταξύ των Θρησκειών, όπως επίσης γνώρισε και γνωρίζει τις αντιδράσεις των διαφωτιστών και των άλλων ρευμάτων προς τον δυτικό Χριστιανισμό, πρέπει να γνωρίσουν και την θεολογία της Ορθοδόξου Εκκλησίας που διαφοροποιείται από όλες τις άλλες Χριστιανικές Ομολογίες. Δηλαδή χρειάζεται σωστός διάλογος της Ορθοδόξου θεολογίας με τα θρησκευτικά, φιλοσοφικά, θεολογικά, υπαρξιακά ρεύματα που κινούνται στην Ευρώπη.
Η ορθόδοξη θεολογία συνδέει τη θεολογία με την εμπειρική φιλοσοφία, τη Χριστολογία με την Εκκλησιολογία, την ιστορία με τον ησυχασμό, την κοινωνία με την εσωστρέφεια.
Στον σχολαστικισμό απαντά με τον εμπειρικό ησυχασμό, στον διαφωτισμό με τον φωτισμό του νου, στον υπαρξισμό με την Ορθόδοξη φιλοκαλία, στην ψυχολογία και ψυχανάλυση με την ορθόδοξη ψυχοθεραπεία, στην απολυταρχική ή συνομοσπονδιακή οργάνωση με το συνοδικό και ιεραρχικό πολίτευμα της Εκκλησίας, στη βιοτεχνολογία με την Βιοθεολογία.
Στην Ορθόδοξη Εκκλησία έχουμε τρεις θεσμούς που είναι πρότυπα διοργάνωσης, όπως το Οικουμενικό Πατριαρχείο με τις άλλες Ορθόδοξες Εκκλησίες, το Άγιον Όρος με τον τρόπο διοικήσεως και της ησυχαστικής παραδόσεώς του, και την οργάνωση των Ενοριών και Μητροπόλεων, που θυμίζουν το αρχαίο σύστημα των πόλεων, που διαφοροποιείται από τον φεουδαλιστικό τρόπο ζωής.
Γενικά, η Ορθόδοξη Εκκλησία είναι στη βάση της η αρχαία ιστορική Εκκλησία που συνεχίζει την παράδοση των Προφητών, των Αποστόλων και των Πατέρων, και ενώνει την αθηναϊκή Δημοκρατία, με το Ρωμαϊκό Δίκαιο και την θεολογία των Οικουμενικών Συνόδων.
Βέβαια, το ζητούμενο είναι αν όσοι ορθόδοξοι πολιτικοί συμμετέχουν στα θεσμικά όργανα της Ευρωπαϊκής Ένωσης γνωρίζουν όχι μόνον την ουσία της Ορθοδόξου παραδόσεως, αλλά και τη διαφορά της από άλλες Χριστιανικές παραδόσεις, αλλά και να κάνουν ουσιαστικό διάλογο με τα πολυποίκιλα φιλοσοφικά και θεολογικά ρεύματα της εποχής μας. Και γι’ αυτό «του Κυρίου δεηθώμεν».
