Άρθρο του Πρωτοπρεσβυτέρου του Οικουμενικού Θρόνου ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑ
(Μάστερ Θεολογίας – υποψηφίου Διδάκτορος Φιλολογίας)
για το γερμανικό ρωμαιοκαθολικό περιοδικό Charismen,
σε γερμανική μετάφραση Γιώργου Βλαντή
Είναι στις μέρες μας αναγνωρίσιμες οι πρωτοβουλίες του Οικουμενικού Πατριαρχείου για τον συναγερμό της ανθρωπότητας έναντι του κινδύνου, που απειλεί τη γη, εξαιτίας των ογκούμενων οικολογικών προβλημάτων.
Ο πρώτος διδάξας την ανάληψη ευθυνών έναντι του φυσικού περιβάλλοντος, μακαριστός Οικουμενικός Πατριάρχης Δημήτριος Α΄1, παρέδωσε τη σκυτάλη στον διάδοχό του, σημερινό Πατριάρχη Βαρθολομαίο Α΄2, ο οποίος, κατά την τελευταία 25ετία, από κοινού με πολύτιμους συνεργάτες εντός κι εκτός Φαναρίου, έχουν επιδοθεί σε ιστορικής σημασίας κινήσεις ευαισθητοποίησης της παγκόσμιας κοινότητας, δεδομένων των συσσωρευμένων περιβαλλοντικών προβλημάτων.
Σημειωτέον ότι το 1967 δημοσιεύτηκε μελέτημα του Ιωάννη Ζηζιούλα, μετέπειτα Μητροπολίτη Περγάμου, με τίτλο «Η ευχαριστιακή θεώρηση του κόσμου και ο σύγχρονος άνθρωπος», ένα κείμενο προδρομικό των μετέπειτα οικολογικών δράσεων του Φαναρίου3.
Το Πατριαρχείο δεν διαθέτει δύναμη κοσμική, μήτε μπορεί να καταναγκάσει τους ηγέτες των λαών, μεταχειριζόμενο πιέσεις οικονομικής ή κοινωνικής μορφής. Η ισχύς του, πνευματική μόνον, απορρέει από την δισχιλιετή εμπειρία χριστιανικής κοσμολογίας και ανθρωπολογίας, απ’ όπου αντλεί μηνύματα για αυθεντικότερη παρουσία μέσα σ’ ένα περιβάλλον, που προήλθε «ἐκ τοῦ μή ὂντος εἰς τό εἶναι» από την πηγή της Αγάπης, που είναι ο Θεός Δημιουργός. Συνεπώς δύναμη δημιουργική του Φαναρίου είναι μόνον ο λόγος του, εμβαπτιζόμενος στην Αγία Γραφή και την Ιερά Παράδοση της Εκκλησίας, αλλά και εκφραζόμενος με νεότερες μεθόδους και σύγχρονες πρακτικές.
Ήδη ο Πατριάρχης Βαρθολομαίος έχει αποσπάσει την καθολική αναγνώριση της παγκόσμιας κοινότητας, χαρακτηριζόμενος ως «Πράσινος Πατριάρχης».
Την προσωνυμία καθιέρωσε ο Αντιπρόεδρος των Η.Π.Α. Al Gore, κατά την επίσημη υποδοχή του Πατριάρχου στις Η.Π.Α, το 19974. Τούτο δηλοί ότι όλοι πλέον αναγνωρίζουν ότι στο Φανάρι, επιβιώνει μια δυναμική σπίθα αγωνιώδους ελπίδας για το περιβάλλον, ένας πνευματικός ηγέτης, που δεν επαναπαύεται στην πολυτελή εκδοχή του θώκου του, αλλά επαγρυπνεί, επισημαίνοντας γενναία όπου δει τους inter portas κινδύνους.
Κάποιοι ενίοτε μεμψιμοιρούν για το οικολογικό ενδιαφέρον του Φαναρίου. Όμως ο εκάστοτε Πατριάρχης εκφράζει νηφάλια την αμερόληπτη ορθόδοξη στάση για τον κόσμο, ισορροπώντας μεταξύ της διδακτικής πείρας του παρελθόντος και των προοπτικών του μέλλοντος. Το Φανάρι συνηθίζει να επισημαίνει πράγματα -προφητικώ τω τρόπω- και ο διαθέτων αρμόδια ώτα ακούει και στοιχίζεται αναλόγως. Ο κ. Βαρθολομαίος απάντησε σχετικώς από το βήμα της Ακαδημίας Αθηνών (3.2.2010), ομιλώντας με θέμα «Ο ρόλος της Ορθόδοξης Εκκλησίας στην αντιμετώπιση της παγκόσμιας κρίσης». Καυτηρίασε την παρατηρούμενη καταστροφική εσωστρέφεια κάποιων Ορθοδόξων, που αφορμάται από την πίεση φονταμενταλιστικών κύκλων, δρώντων παρασιτικά εντός ή στο περιθώριο της εκκλησιαστικής ζωής. Υποστήριξε ότι «ὁ ὄντως μέγας πλοῦτος τῆς Ὀρθοδοξίας δέν τῆς ἐδόθη πρός συντήρησιν», υπονοώντας την απόφαση του ίδιου, αλλά και των περί αυτόν εκφραστών του Οικουμενικού Θρόνου, ουδέποτε να υποσταλεί η αγωνιστική σημαία της κοινής οικοπροσπάθειας.
Σύνοψη πατριαρχικών eco-πρωτοβουλιών
Το 1989, αποφάσει της Αγίας και Ιεράς Συνόδου του Οικουμενικού Πατριαρχείου, καθιερώθηκε η 1η Σεπτεμβρίου ως ημέρα αναπέμψεως προσευχών για το περιβάλλον5. Κατ’ αυτήν εξαπολύονται πατριαρχικά Μηνύματα, που, αξιοποιώντας όσα τυχόν έχουν συμβεί κατ’ έτος και χρήζουν σχολιασμού από περιβαλλοντικής πλευράς, αποτυπώνουν την εκζήτηση της Μεγάλης Εκκλησίας για την διέξοδο από τον οικολογικό λαβύρινθο.
Διορθόδοξο Συνέδριο στην Ορθόδοξη Ακαδημία Κρήτης (5-11.11.1991), παρουσία του Πατριάρχου Αλεξανδρείας Παρθενίου Γ΄ και του Πρίγκιπα Φιλίππου – Διεθνούς Προέδρου του WWF.
Πέντε θεολογικο-οικολογικά Σεμινάρια στη νήσο Χάλκη (1994-1998). Α΄ (1994) «Το Περιβάλλον και η Θρησκευτική Εκπαίδευση», Β΄ (1995) «Περιβάλλον και Ηθική», Γ΄ (1996) «Περιβάλλον και Επικοινωνία», Δ΄ (1997) «Οικολογία και Δικαιοσύνη» και Ε΄ (1998) «Περιβάλλον και Πτωχεία: Νομικαί Διαστάσεις και Ηθική Ευθύνη».
Οκτώ Διεθνή Οικολογικά εν πλω Συμπόσια σε εν κινδύνω περιοχές του πλανήτη: Α. 1995 Αιγαίο / Πάτμος, «Αποκάλυψις και Περιβάλλον 95-1995», Β. 1997 Μαύρη Θάλασσα, «Θρησκεία – Επιστήμη – Περιβάλλον: Η Μαύρη Θάλασσα εν κινδύνω», Γ. 1999 Δούναβης, «Δούναβης – Ποταμός Ζωής», Δ. 2002 Αδριατική, «Η Αδριατική: Μία απειλούμενη Θάλασσα, ένας κοινός στόχος», Ε. 2004 Βαλτική, «Η Βαλτική Θάλασσα: Κοινή Κληρονομιά και Ευθύνη», Στ. 2006 Αμαζόνιος, «Αμαζόνιος: Πηγή Ζωής», Ζ. 2007 Αρκτική, «Αρκτική: Ο Καθρέφτης τής Ζωής» και Η. 2009 Μισισιπής, «Ο Μέγας Ποταμός Μισισιπής: Αποκαθιστώντας την ισορροπία»,
Υπογραφή «Διακηρύξεως της Βενετίας» για το περιβάλλον (Βενετία-Ρώμη, 10.6.2002) μεταξύ Βαρθολομαίου και Πάπα Ιωάννη-Παύλου Β΄6.
1η Συνάντηση Κορυφής της Χάλκης (Halki Summit I, Ιούνιος 2012), με θέμα: «Παγκόσμια Ευθύνη και Περιβαλλοντική Αειφορία».
2η Συνάντηση Κορυφής της Χάλκης (Halki Summit II, Ιούνιος 2015), με θέμα: «Θεολογία, Οικολογία και ο Λόγος».
Ο Πατριάρχης, εξάλλου, έχει τιμηθεί με σχετικά διεθνή Βραβεία, π.χ. το Νορβηγικό «Πράσινο Νόμπελ» Οργάνωσης Sophie (2002), το Βραβείο «Υπέρμαχοι της Γης» (2005), το Βραβείο “Woodrow Wilson” (2008), το Διεθνές Βραβείο Poupard (Μονακό, 2010). Άλλωστε, πολλά Πανεπιστήμια ανά τον κόσμο τού έχουν απονείμει τον τίτλο του επίτιμου διδάκτορα ή καθηγητή τους.
Λόγος εκκλησιαστικός, οικουμενικός, ρεαλιστικός, πολιτισμικός, παραμυθητικός και ελπιδοφόρος
Α. Στο Πατριαρχικό Μήνυμα της 1ης Σεπτεμβρίου 2007 οριοθετείται η διαφορά μεταξύ κτίσεως και κόσμου. Η κτίση προϋποθέτει δημιουργική πράξη από τον Θεό. Πριν από αυτήν υπήρχε η ανυπαρξία. Αντίθετα ο κόσμος παραπέμπει στην αρχαιοελληνική φύση ως αντιγράφου των αγεννήτων ιδεών. Κατόπιν φωτίζεται η διαφορά μεταξύ του βασιλείου και της Βασιλείας τού Θεού. Η κτίση είναι το βασίλειο, όπου υπάρχει και φανερούται η ενέργειά Του, ενώ η Βασιλεία Του είναι η μέθεξη της θεοποιού ενεργείας του Θεού.
Έτσι ο άνθρωπος μετέχει της Βασιλείας, ο δε κόσμος καθίσταται βασίλειο του Θεού. Αυτές οι διευκρινήσεις οδηγούν στην αποφυγή και του πανθεϊσμού και του απόλυτου αυτονομημένου ανθρωποκεντρισμού. Η ελεύθερη βούληση όμως του πεπτωκότος ανθρώπου συνεπήρε την άβουλη Κτίση, με αποτελέσματα οδυνηρά. Συνεπώς, τα οικολογικά προβλήματα είναι κυρίως θεολογικά, οπότε η επίλυσή τους προϋποθέτει αναγέννηση του ανθρώπου και ας ακολουθήσει λογική και νομοθετική αντιμετώπιση.
Ύστερα θυμίζει ότι η κτίση στη ζωή των Αγίων εξαγιάζεται, υπακούοντας μάλιστα σε αυτούς, επειδή -ως αναγεννημένοι- έχουν επανέλθει στην προ της παρακοής κατάσταση, ενώ την ίδια στιγμή, στη ζωή των εμπαθών ανθρώπων η κτίση αμαυρώνεται, εξαιτίας των ανάρμοστων συμπεριφορών των βιαστών της, αυτών των ιδίων δηλαδή, οι οποίοι εντέλει και αυτοτιμωρούνται, παραπέμποντας με την τακτική τους στο προπατορικό αμάρτημα7.
Σε άλλη περίπτωση καταδεικνύεται ο εγωκεντρισμός του σύγχρονου ανθρώπου («ἡ ἄλλη ὄψις τῆς αὐτονομήσεώς του ἀπό τόν Θεόν καί ἡ προσπάθεια αὐτοθεώσεώς του») ως κύριο αίτιο της καταστροφικής συμπεριφοράς του έναντι του περιβάλλοντος, θέτοντας ευθαρσώς το πρόβλημα της χρησιμοποίησης των καθυποταγμένων φυσικών δυνάμεων στη θανάτωση ή καθυπόταξη του συνανθρώπου, μέσω π.χ. της κατανάλωσης ενέργειας για πολεμικούς σκοπούς8.
Β. Απαιτείται η συνεργασία των κοινωνιών, πέραν των θρησκειακών ή εθνικών οριοθετήσεων. Όλοι βρισκόμαστε στον ίδιο «οίκο» και πλοίο έχοντας κοινό μέλλον. «Πρόκειται για θέμα που αφορά όλους -χριστιανούς και μη- διότι ο πλανήτης είναι ο κοινός μας οίκος, το σπίτι μας. Η λέξη “οικολογία” προέρχεται άλλωστε από τη λέξη “οίκος”, το σπίτι: είμαστε όλοι στο ίδιο καράβι επομένως και ή θα σωθούμε ή θα βουλιάξουμε όλοι μαζί. Όταν έρχεται ο τυφώνας, δεν κάνει διάκριση…» (Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, 24.9.2008).
Θυμίζει προς τα οικονομικώς ανεπτυγμένα κράτη: «Ἄς ἐνθυμούμεθα ὅτι ὁ ὑποτιμητικῶς ἀποκαλούμενος “Τρίτος Κόσμος”, δηλαδή ἐκεῖνα τά κράτη πού ὑστεροῦν εἰς οἰκονομικήν ἀνάπτυξιν, δέν διατηροῦν ἁπλῶς πολιτισμικόν, ἀλλά καί φυσικόν πλοῦτον, ὁ ὁποῖος εἶναι κρίσιμος διά τήν σωτηρίαν ὁλοκλήρου τοῦ πλανήτου μας»9. Βιώνοντας εξάλλου περίοδο παγκόσμιας οικονομικής κρίσης, καταγγέλλει τους ολίγους, που διαμορφώνουν το κοινωνικό γίγνεσθαι πασχίζοντας να περισώσουν το αποτυχημένο χρηματοοικονομικό σύστημα, ενώ ουδόλως ενδιαφέρονται για την θεραπεία της κτίσης.
Στην ανθρώπινη χωλαίνουσα οικονομία αντιτάσσει την θεία Οικονομία. Αν θεωρήσουμε τους εαυτούς μας εικόνες του αγαπώντος Θεού, η εν λόγω εκδοχή αντανακλάται στον τρόπο συμπεριφοράς προς την κτίση10.
Γ. Ο Πατριάρχης, κατά την απονομή σε αυτόν του βραβείου «Woodrow Wilson» (15.5.2008), εντοπίζει τη ρίζα του κακού στον διχασμό τεχνικού πολιτισμού και ηθικής, παραθέτοντας κραυγαλέα παραδείγματα προς αποφυγήν.
Υπεραμύνεται της αξίας του μικρού και ελάχιστου, θυμίζοντας ότι η κάθε πράξη μας κρίνεται υπό το φως της αιωνιότητας. Π.χ. η παράνομη ξύλευση των βροχόφιλων δασών στη Βραζιλία συνεπάγεται κλιματικές ακρότητες στον πλανήτη, η δε τήξη των πάγων στη Γροιλανδία απειλεί με πλημμύρες πάμπολλες παράκτιες περιοχές. Βέβαια ουδόλως ενέχονται οι πτωχοί λαοί, που εν πολλοίς χρησιμοποιούνται σε τέτοιες καταστροφικές δράσεις από τους επιτήδειους. Το πρόβλημα έγκειται στον απερίσκεπτο καταναλωτισμό και είναι κυρίως δεοντολογικό και ηθικό. Διαπιστώνει μάλιστα ότι οι θεωρούμενοι ως πρωτόγονοι αυτόχθονες της Βραζιλίας και της Γροιλανδίας έχουν ποιοτικότερη θέαση των σχέσεών τους με τον Θεό και τον Κόσμο απ’ ό,τι οι δυτικόφρονες «ανεπτυγμένοι». Γι’ αυτό και η σύγχρονη επιστήμη σέβεται ιδιαίτερα πλέον την παραδοσιακή γνώση11.
Κατά την Ομιλία του στο Συμπόσιο για τον ποταμό Μισισιπή (Νέα Ορλεάνη, 21.9.2009), θυμίζει ο Πατριάρχης ότι εξαιτίας ανθρωπογενών επιδράσεων τα ύδατα ορισμένων από τους μεγαλύτερους ποταμούς δεν εκβάλλουν πλέον στην θάλασσα και όσοι ακόμη εκβάλλουν μεταφέρουν εκεί κάθε λογής απορρίμματα και τοξικά. Λέγει χαρακτηριστικά: «Ἀντί νά ζῶμεν ἐκ τοῦ εἰσοδήματος ἢ ἐκ τοῦ διαθεσίμου πλεονάσματος τῆς γῆς, καταναλώνομεν τό περιβαλλοντικόν κεφάλαιον καί καταστρέφομεν τάς πηγάς του ὡσάν νά μήν ὑπάρχει αὔριον». Και κρούει τον κώδωνα του κινδύνου, επισημαίνοντας ότι και η παραμικρή παρέμβασή μας στη φυσική τάξη επιφέρει μακροπρόθεσμες καταστροφές στον πλανήτη μας12.
Δ. Ο Πατριάρχης, αφού επισημάνει ότι το οικολογικό αποτελεί πρωταρχικό πρόβλημα της εποχής μας, όντας θέμα ζωής και θανάτου, εισηγείται έναν οικολογικό πολιτισμό, που θα τελεσφορήσει με «τήν ὑπέρβασιν τοῦ ἐπιστημονισμοῦ, τῆς ἐξουσιαστικῆς νοοτροπίας, τοῦ κτητικοῦ τρόπου ζωῆς, τῆς χρησιμοθηρίας, τοῦ ἀκορέστου καταναλωτισμοῦ τῶν ἀτόμων καί τῶν μαζῶν, τοῦ ἀτομικοῦ και κοινωνικοῦ εὐδαιμονισμοῦ». Για την ανατροπή «τῆς νοοτροπίας τοῦ Ἔχειν» προτείνει τον «πολιτισμόν τοῦ προσώπου», που παρήγαγε η Ορθοδοξία ως πυρήνα του πολιτισμού, υπογραμμίζοντας ότι «ἡ χριστιανική πίστις εἶναι ὁλιστική. Ὁ ἄνθρωπος δέν σώζεται χωρίς τήν κτίσιν», η δε εκκλησιαστική ζωή αποκαλύπτει μια ευχαριστιακή σχέση με την δημιουργία: «Ὁ εὐχαριστιακός πολιτισμός τῆς Ἐκκλησίας εἶναι αὐθεντικός οἰκολογικός πολιτισμός»13.
Ε. Ευρισκόμενος ο Βαρθολομαίος πάνω από τα αποκαΐδια της Πάρνηθας (16.5.2008), εστιάζει την ελπίδα για διέξοδο, στην αλλαγή-στροφή στην κατανόηση της σχέσης μας με το περιβάλλον, ενθυμούμενοι ότι τίποτε από τα στοιχεία του δεν μας ανήκει ως παιχνίδι ή ιδιοκτησία μας14.
Όλα τα ανωτέρω συνοπτικώς εκτεθέντα είναι αρκετά να καταδείξουν: α) Ότι από πλευράς της κορυφής της Ορθοδοξίας υπάρχει ανήσυχη ευαισθησία για τα τραύματα του φυσικού περιβάλλοντος, εκφραζόμενη μάλιστα με όλα τα μέσα που έχει στην διάθεσή της και β) Ότι υψώνεται λόγος προφητικός από το κέντρο των Ορθοδόξων, απευθυνόμενος όχι αποκλειστικά προς τους θεσμικούς, οικονομικούς ή κοινωνικούς ηγήτορες του σύγχρονου κόσμου, αλλά και προς κάθε άνθρωπο καλής θέλησης, με την έννοια ότι ο καθένας μπορεί να συμβάλει στην ωφέλεια του δημόσιου συμφέροντος, αναγεννώμενος πρώτιστα ο ίδιος.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1 Για τον Οικουμενικό Πατριάρχη Δημήτριο βλ. http://www.ec-patr.org/list/index.php?lang=gr&id=327 (ανάκτηση 7.5.2015).
2 Για τον Οικουμενικό Πατριάρχη Βαρθολομαίο βλ. http://www.ec-patr.org/athp/index.php?lang=gr (ανάκτηση 7.5.2015). Τα της εκλογής και ενθρόνισής του, βλ. αφιερωματικό τεύχος: Εκκλησία 68 (1991) 609-637.
3 Βλ. Ιωάν. Δ. Ζηζιούλα, «Η ευχαριστιακή θεώρηση του κόσμου και ο σύγχρονος άνθρωπος», Χριστιανικόν Συμπόσιον (διευθυντής-επιμελητής: Κώστας Ε. Τσιρόπουλος), εκδ. Βιβλιοπωλείου της Εστίας, Αθήνα 1967, τ. 1, 183-190.
4 Βλ. NaturaZante: http://www.naturazante.com/2010/09/vice-president-al-gore-welcomes-green.html (ανάκτηση 7.5.2015).
5 Βλ. Εκκλησιαστική Αλήθεια, 16.8-15.9.1989 και Εκκλησία 66 (1989) 646.
6 Βλ. NaturaZante: http://www.naturazante.com/2007/07/blog-post_3164.html (ανάκτηση 7.5.2015).
7 Βλ. Επίσκεψις, 30.9.2007, τεύχ. 678, σσ. 2-4.
8 Βλ. Πατριαρχικό Μήνυμα 1ης Σεπτεμβρίου 2006, ό.π., 30.9.2006, τεύχ. 665, σ. 7.
9 Μήνυμα για την Παγκόσμια Ημέρα Περιβάλλοντος (5.6.2008), στο NaturaZante: http://www.naturazante.com/2008/06/5-2008.html (ανάκτηση: 7.5.2015).
10 «Μήνυμα της Α. Θ. Παναγιότητος, του Οικουμενικού Πατριάρχου κ.κ. Βαρθολομαίου, επί τη 1η Σεπτεμβρίου, ημέρα προσευχής υπέρ της προστασίας του φυσικού περιβάλλοντος», Εκκλησία 86 (2009) 520 εξ.
11 Βλ. NaturaZante: http://www.naturazante.com/2008/05/woodrow-wilson.html (ανάκτηση 7.5.2015).
12 Βλ. NaturaZante: http://www.naturazante.com/2009/10/blog-post_4578.html (ανάκτηση 7.5.2015). Πρβλ. και όσα έχει αναφέρει στο Μήνυμα της 1ης Σεπτεμβρίου 2006, στο Επίσκεψις, 30.9.2006, τεύχ. 665, σ. 7.
13 Πατριαρχική Ομιλία κατά την τελετή ενάρξεως των εργασιών του Διεθνούς Περιβαλλοντικού Συνεδρίου και ανακηρύξεώς του σε επίτιμο καθηγητή του Τ.Ε.Ι. Καλαμάτας (1.2.2010), στο: Πρακτικά Διεθνούς Συμποσίου «Η προστασία του περιβάλλοντος ως πηγή αληθούς ζωής και ως προϋπόθεση τής αειφόρου ανάπτυξης», εκδ. Τεχνολογικό Εκπαιδευτικό Ίδρυμα (Τ.Ε.Ι.) Καλαμάτας, Καλαμάτα 2010, σ. 39-41.
14 Βλ. NaturaZante: http://www.naturazante.com/2008/05/blog-post_8470.html (ανάκτηση 7.11.2012).
-120x86.jpg)
