του Μητροπολίτη Αλεξανδρουπόλεως Ανθίμου- ΒΗΜΑ ΟΡΘΟΔΟΞΙΑΣ
Το 1872 συνεκλήθη στην Κωνσταντινούπολη η πατριαρχική Σύνοδος που καταδίκασε τον εθνοφυλετισμό. Ποιός ήταν, όμως, ο λόγος συγκλήσεώς της;
Είχε προηγηθεί κατά ένα αιώνα το όραμα του Ρήγα για μια «Ανατολική Πολιτεία», όπου Βαλκάνια και Μ. Ασία θα αποτελούσαν τους άξονες μιας απέραντης κρατικής οντότητος, με ισότιμους πολίτες, ανεξαρτήτου εθνικότητος και θρησκείας. Η μεγάλη εκείνη δημοκρατία, χωρίς εσωτερικά σύνορα (που διαρκώς μεταβάλλονται και συνεχώς πυροδοτούν εκρήξεις), ήταν το όραμα του Βελεστινλή, το οποίο εισηγήθηκε ως τη μοναδική λύση που αρμόζει στα Βαλκάνια και τη Μ. Ασία.
Όμως· το όραμα μαζί με τον οραματιστή, στραγγαλίστηκαν από τους αυστριακούς στον πύργο Νεμπόϊσα του Βελιγραδίου, επειδή «στενοχωρούσαν» το δόγμα Μέτερνιχ. Ακολούθησε η Επανάσταση του 1821 κατά την οποία ονομαστήκαμε «έλληνες· για να ρίξουμε στάχτη στα μάτια του κόσμου, πραγματικά ρωμιοί» (Μακρυγιάννης). Αντιγράφοντάς μας οι υπόλοιπες ψηφίδες της ποτέ βυζαντινής Κοινοπολιτείας, άρχισαν κι εκείνες να επαναστατούν, αναζητώντας όμως εθνικά ονόματα, προκειμένου να αποτελέσουν ξεχωριστές οντότητες.
Με το ξεψύχισμα της πολυεθνικής οθωμανικής αυτοκρατορίας, άρχισαν να εμφανίζονται νεότευκτα εθνικά κέντρα και να επιδιώκουν (κατά το παράδειγμα της Αθήνας) να αυτονομηθούν από το εθναρχικό τους κέντρο, που ήταν η ΚΠολη. Τα εθνοκρατικά οράματα κλυδώνισαν την Ορθόδοξη Κοινοπολιτεία αλλά και την εθναρχούσα Εκκλησία της, που έδρευε στη Βασιλεύουσα. Για να προλάβει, λοιπόν, εκείνη την κοσμοχαλασιά που έβλεπε να έρχεται, συνεκλήθη το 1872 στην Πόλη η πατριαρχική Σύνοδος που απεφάσισε: «ἀποκηρύττομεν κατακρίνοντες καὶ καταδικάζοντες τὸν φυλετισμόν, τουτέστι τὰς φυλετικὰς διακρίσεις καὶ τὰς ἐθνικὰς ἔρεις καὶ ζήλους καὶ διχοστασίας ἐν τῇ τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίᾳ, ὡς ἀντικείμενον τῇ διδασκαλίᾳ τοῦ Εὐαγγελίου». Αφορμή της αποφάσεως, υπήρξε η βουλγαρική Εξαρχία, όμως η τραγωδία εκτυλίχθηκε ανάμεσα στην ΚΠολη και στην Αθήνα. Το εθναρχικό κέντρο της ΚΠολης ήταν αδύνατο να υποταχθεί στο εθνικό κέντρο της Αθήνας. Γι’ αυτό και σθεναρά αντιστάθηκε στη μετατροπή του σε υπηρεσία του Υπουργείου των Εξωτερικών της τρικουπικής τότε Αθήνας. (Νανάκη Ἀνδρέα, Ἐκκλησία ἐθναρχοῦσα καὶ ἐθνική, σελ. 51)
Ωστόσο, η δυναμική των εθνικών ιδεολογιών είχε επιφέρει αδιόρθωτες ρωγμές στην ενότητα της ρωμιοσύνης και απομείωνε την εθναρχούσα Εκκλησία του millet. Η φυγόκεντρη τάση των λαών οδηγούσε σε κατακερματισμό και αναδόμηση του μέχρι τότε οικουμενικού status quo. Οι εθνικοί βηματισμοί ήταν ενθουσιώδεις αλλά και πρωτόγνωροι, για τους λαούς από την Αδριατική μέχρι την Κασπία, οι οποίοι έπρεπε να πάρουν διαζύγιο ύστερα από συζυγία δύο χιλιάδων χρόνων, σχεδόν!
Η πατριαρχική Σύνοδος του 1872 τελικά δεν κατόρθωσε ν’ αποσοβήσει τον κίνδυνο που έβλεπε να ορθώνεται μπροστά της. Έτσι τα Βαλκάνια και η Μ. Ασία μπήκαν για εκατό και πλέον χρόνια στις γνωστές αλυτρωτικές περιπέτειες που ακόμα βαστούν στη γειτονιά μας.
Η Πατρίδα μας απομονώθηκε από την βαλκανική για 60 χρόνια. Όμως, με την ένταξή μας στην ΕΟΚ, η εθνική μας κυριαρχία έγινε ισότιμη με τις κυριαρχίες άλλων εννέα τότε ανεπτυγμένων και κυρίαρχων χωρών. Με ίσους όρους η Ελλάδα, πρώτα αναβάθμισε το κυριαρχικό της δικαίωμα και στη συνέχεια, εισπράττοντας την «υπεραξία» του, εκχώρησε ένα μέρος του στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα.
Στο Μάαστριχτ το 1993 και στο Άμστερνταμ το 1999 οι χώρες της ΕΕ εκχώρησαν ακόμα περισσότερη κυριαρχία στον υπερεθνικό τους συνασπισμό. Με τη συνθήκη Σένγκεν, τη συνθήκη της Λισσαβόνας και το κοινό νόμισμα από το 2000, παραχώρησαν ακόμα μεγαλύτερο μέρος από την αυτόνομη πολιτική τους.
Στο μεταξύ, αφυπνίστηκαν από τον κομμουνιστικό λήθαργο οι υπόλοιπες βαλκανικές χώρες και άρχισαν να χτυπούν την πόρτα της ΕΕ για να αιτούνται την είσοδό τους. Όμως, φευ, η ΕΕ δεν ήταν πια η ίδια! Είχε τα δάχτυλα, όμως της είχαν πέσει τα δαχτυλίδια! Άρχισε πλέον να όζει η πολιτική και οικονομική αποσύνθεσή της. Οι ηγέτες της Ένωσης έπαυσαν να υποστηρίζουν τις αξίες της, ενώ κάποιοι τις αντιστρατεύονταν κιόλας. Η ΕΕ καταστάθηκε ένας μηχανιστικός, τεχνοκρατικός θεσμός, ένα γραφειοκρατικό εγχείρημα, αποκομμένο από τα καθημερινά ενδιαφέροντα των πολιτών, αδιαπέραστο, δυσκίνητο και κοστοβόρο. Όταν προτείνονταν μια κοινή πολιτική, αυτή λιγότερο βασιζόταν σε ένα κοινό όραμα και περισσότερο σε μια ανάλυση κόστους-οφέλους των επιμέρους κρατών-μελών. Σήμερα, όσοι επιχειρηματολογούν υπέρ της οικονομικής και πολιτικής ολοκλήρωσης της Ευρώπης, θεωρούνται ύποπτα μέλη μιας ελίτ που προωθεί μόνο τα δικά της συμφέροντα, παραμελώντας των υπολοίπων.
Οι ευρωπαϊκοί λαοί κατανοούμε, ότι τα κράτη μας, είναι λιγότερο αποτελεσματικά από μόνα τους στην αντιμετώπιση των προβλημάτων μας, γι’ αυτό χρειάζονται συνεργασίες και δίκτυα που θα ενισχύουν τη φωνή μας και θα ενδυναμώνουν την επιρροή μας. Κατανοούμε ότι τα παγκόσμια ζητήματα μπορούν να αντιμετωπισθούν καλύτερα, διαμέσου παγκοσμίων προσεγγίσεων. Όμως, οι ευρωπαίοι χάσαμε την εμπιστοσύνη μας στο ευρωπαϊκό εγχείρημα, κορυφώθηκε η δυσπιστία μας στους πολιτικούς και στις δομές που υπηρετούν, οπότε, ολοένα και ασφυκτικότερα, τους «αναγκάζουμε» να περιοριστούν αποκλειστικά στην προάσπιση των εθνικών μας συμφερόντων. Βλέπουμε την πληθωρική επιθυμία πολλών ευρωπαίων να θέλουν να ελέγχουν τις πολιτικές που επηρεάζουν την καθημερινότητά τους και διακρίνουμε την αυξανόμενη πλειοδότηση στην εθνική ταυτότητα-κυριαρχία και στην επαν-εθνικοποίηση των πολιτικών.
Τα παραπάνω εντάθηκαν με την προκύψασα στο μεταξύ παγκόσμια κρίση (ως οικονομική ύφεση), τις γεωπολιτικές κρίσεις (Συρία, Ιράκ) και την «παγωμένη σύγκρουση» στην ανατολική Ουκρανία, που απέδειξαν την τέλεια ανικανότητα της ΕΕ να παίξει ρόλο στον τερματισμό ή έστω στην πρόληψη των παραπάνω συγκρούσεων. Κράτησε παθητική στάση, δεν κίνησε διπλωματικές πρωτοβουλίες, δεν εξασφάλισε αποφόρτιση των εντάσεων και δεν ανέπτυξε ευκρινή κοινή εξωτερική πολιτική (διαμέσου της Ευρωπαϊκής Υπηρεσίας Δράσεων Εξωτερικού).
Όταν η Ευρώπη δέχτηκε βαρύτατα πλήγματα τρομοκρατικών επιθέσεων, παραδέχτηκε ταπεινωμένη ότι μια από τις θεμελιώδεις αξίες του υπερεθνικού Οργανισμού, που είναι η ειρήνευση, δεν υφίσταται πια!
Τέλος, όταν ήρθε αντιμέτωπη με το προσφυγικό, έδειξε απροθυμία να αλλάξει τον Κανονισμό του Δουβλίνου, επέτρεψε την πυροδότηση αντι-προσφυγικών αισθημάτων, δεν αντέδρασε σε σκληρές αποτρεπτικές ενέργειες που υιοθέτησαν κάποια κράτη-μέλη της (με κίνδυνο αυτές οι ενέργειες να γενικευθούν) και έτσι, μάλλον ναρκοθέτησε οριστικά τη Συνθήκη Σένγκεν.
Κασσάνδρες υπήρξαν:
Το 2001 οι Εκκλησίες στην Ευρώπη, όπως είχε κάνει και η πατριαρχική Σύνοδος του 1872, έκρουσαν τον κώδωνα του κινδύνου και υπέγραψαν τον Οικουμενικό Χάρτη, προκειμένου να προλάβουν την διάλυση της ΕΕ. Στον Χάρτη δήλωσαν: «δίχως κοινές αξίες, η ενότητα αδυνατεί να διαρκέσει».
Ο πάπας Ιωάννης Παύλος ο Β΄, σε μια έσχατη προσπάθεια να αποτρέψει την σύγκρουση των πολιτισμών, αποτόλμησε τον όρο «ηθική παγκοσμιοποίηση». Διεκήρυξε ότι: «…στις αρχές της τρίτης χιλιετίας γινόμαστε μάρτυρες της οικονομικής παγκοσμιοποίησης. Χρέος μας είναι η θέσπιση διεθνών θεσμών και νόμων, ώστε να την ελέγξουμε. Για να συμβεί αυτό, απαιτείται η εξάπλωση της ηθικής παγκοσμιοποίησης».
Δυστυχώς, στις παραπάνω κραυγές αγωνίας, οι περισσότεροι κώφευσαν.
Σήμερα, στροβιλιζόμαστε επικίνδυνα ανάμεσα στην νοσταλγία των κλειστών εθνικών κρατών και την φοβία των εθνικισμών!
Βέβαια, μετά την απόρριψη της Συνθήκης της Ρώμης για μια ακόμα πιο στενή ΕΕ, η μοναδική πολιτική πρόταση που διαμορφώνεται είναι η Συνομοσπονδιακή Ευρώπη, για την οποία απαιτείται τροποποίηση της Συνθήκης της Λισαβόνας, ώστε να επαναπροσδιορισθεί η «Ένωση» με ισχυρή συνομοσπονδιακή δομή και όχι απλά ως ομοσπονδία (David John Lee, Paul Mills και Michael Schlutter). Προσωπικά, θεωρούσα ότι η πρόταση αυτή είναι ακόμα ιδέα «επί χάρτου». Άρχισα, όμως, να διαβλέπω την υλοποίησή της όταν ο Πρωθυπουργός κ. Αλέξης Τσίπρας εξήγγειλε στο Βελιγράδι ότι: «…είναι ανάγκη να συνεχίσουν οι λαοί των Βαλκανίων το όραμα του Ρήγα Φεραίου, ένα όραμα που μας εμπνέει, παρά τις μεγάλες δυσκολίες» (Τετραμερής Σύνοδος Συνεργασίας Βουλγαρίας-Ελλάδος-Σερβίας- Ρουμανίας, 22-12-2018).
Για το χώρο της Βαλκανικής και της Μ. Ασίας, δεν ξέρω αν η «ιδέα» της συνομοσπονδίας (είδαμε τον πρώτο βηματισμό της) είναι η λύση. Φαίνεται όμως βέβαιο, ότι η επιστροφή σε εθνικισμούς στην περιοχή, θα είναι μοιραία. Το ζήτημα είναι γεωπολιτικό, όμως χτυπάει την πόρτα της Ορθοδόξου Εκκλησίας. Όχι της ρωσόφωνης, φυσικά, μετά την ανέντιμη στάση του πατριαρχείου Μόσχας απέναντι στην Αγία και Μεγάλη Σύνοδο της Κρήτης και τη δήλωση του πατριάρχου Κυρίλλου, ότι «είμαστε πρώτα Ρώσοι κι έπειτα Ορθόδοξοι». Φυσικά, όπως το 1872, η τραγωδία, ήδη εκτυλίσσεται ανάμεσα στην ΚΠολη και στην Αθήνα.
Παρήγορο κι ελπιδοφόρο είναι το γεγονός ότι μετά την επικράτηση του νεοφιλευθερισμού η γηραιά Ήπειρος άρχισε με δύσκολο τοκετό να ξαναγεννιέται σε αμερικανική θερμοκοιτίδα! Η πρόσφατη επικαιροποίηση του σχεδίου Μάρσαλ στην περιοχή μας (John Agnew and J. Nicholas Entrikin, eds. The Marshall Plan Today: Model and Metaphor. Routledge, 2004) και η απαρχή υλοποίησής του, αναπτερώνει τις ελπίδες για ειρηνική συνύπαρξη των βαλκανικών λαών μας με κοινό παρονομαστή τις θεμελιώδεις δυτικές αξίες.
Αυτές είναι πολιτικά ικανές να εμπνεύσουν στα Βαλκάνια και στη Μ. Ασία: σεβασμό στην ανθρώπινη αξιοπρέπεια, ειρήνη, δικαιοσύνη, ελευθερία, ανοχή, συμμετοχή, αλληλεγγύη και βιωσιμότητα. Μια τέτοια ιδέα θα «αναπαύσει» την ψυχοσύνθεση των βαλκάνιων. Μια παρόμοια στόφα θα τέρψει την όρασή μας, όμως, πρέπει να ραφτεί στα μέτρα μας. Μας είναι οικεία η υφή της, όμως, οι αργαλιοί πρέπει να είναι «αυτοκρατορικοί». Το άρωμα «μυρίζει» Ρήγα και τα τζιβαϊρικά αξίζουν!
Θέλω να πω· το αυτοκέφαλο της Ουκρανικής Εκκλησίας (παρά τον κλυδωνισμό) και η Συμφωνία των Πρεσπών (παρά τον παραπικρασμό) είναι το crash test για τα Βαλκάνια και τη Μ. Ασία. Ο ρόλος της Ορθοδοξίας στη νέα σελίδα της Ιστορίας μας χρειάζεται να είναι συνετός. Το «δράμα» της Ορθοδοξίας δεν πρέπει να ξαναπαιχτεί! Προ ημερών ο Οικουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαίος χτύπησε ξανά την καμπάνα του κινδύνου: «Άλλο είναι η προσοικείωση ενός έθνους προς την Ορθοδοξία και άλλο η αντίληψη ότι η Εκκλησία αποτελεί αποκλειστική ιδιοκτησία κάποιου έθνους ή ορισμένων εθνών». Πάντως, η λεκτική αποκήρυξη των εθνικισμών χρειάζεται να προχωρήσει. Με Ορθόδοξη «οικουμενική» μαεστρία, είναι ανάγκη να προαχθεί Ορθόδοξη «πρόταση» για παγκοσμιοποίηση των λαών της Βαλκανικής. Πάει να πει επικαιροποίηση και εγκαθίδρυση, σε Βαλκάνια-Μ. Ασία, των δυτικών αξιών, οι οποίες θα σέβονται τα πολιτιστικά σύνορα και τις ευαισθησίες των συνομόσπονδων κρατών-μελών. (Αν αυτό, βεβαίως, είναι το νέο μοντέλο του έθνους που «φέρνει» ο Πρόεδρος Τράμπ -κατευναστικό των εθνικών παθών, χωρίς μείωση της εθνικής υπερηφάνειας- τότε είναι καλοδεχούμενο).
Τα παραπάνω θα είναι προτάσεις του Ευαγγελίου «για να ζήσει ο κόσμος μας», σήμερα! Οι Ορθόδοξοι, με παρόμοιες προτάσεις ζήσαμε επί χίλια ένδοξα χρόνια. Σκλαβωμένοι τις μεταχειριστήκαμε σαν σωστικές λέμβους και χαρακτηρίστηκε η ιδιοπροσωπία μας «ανατολικό ζήτημα». Η Γαλλική Επανάσταση τις «σκότωσε» επειδή τις έκανε συνθήματα! Σήμερα μας προτείνονται από τη Δύση, ως αντιδάνειο. Αν το απορρίψουμε, το λόγο θα έχει ο «πατήρ πάντων», κατά τον Ηράκλειτο.
