Ένας γιγαντόσωμος πανύψηλος βράχος με αρκετά φυσικά σπήλαια είναι ο αναφερόμενος στα παλαιά έγγραφα ως Στύλος Σταγών, σήμερα δε ως βράχος του Αγίου Πνεύματος.
Στο μέσο περίπου του βράχου σχηματίζεται ένα οροπέδιο, μια κοιλάδα ολίγων στρεμμάτων. Εκεί υπάρχει, μέσα σε σπήλαιο, ο λαξευτός ναΐσκος των Ταξιαρχών, αφιερωθείς αργότερα στο Άγιον Πνεύμα.
Παλαιότερη μνεία. Καθώς πληροφορούμαστε από τον βίο του οσίου Αθανασίου του Μετεωρίτη, ο εν λόγω ναΐσκος, όταν πρωτανέβηκαν (περί το 1333/4) στον Στύλο Σταγών με τον Γέροντά του Γρηγόριο Στυλίτη, ήταν αφιερωμένος «εις όνομα των Ταξιαρχών». Εκεί έζησαν τα πρώτα μετεωρίτικα βιώματα, λατρεύοντας τον Θεό στον λαξευτό αυτόν ναό και στα γύρω σπήλαια.
Οσιακές μορφές στον Στύλο Σταγών. Οι γνωστές μεγάλες οσιακές μορφές είναι ο Γρηγόριος ο Στυλίτης και ο Αθανάσιος ο Μετεωρίτης. Ασφαλώς θα αδικήσουμε τους φιλόσιους προσκυνητές των Μετεώρων αν δεν αναφερθούμε στην αξιομνημόνευτη οσιακή μορφή του ιερομονάχου Αναστασίου του Στυλίτη. Ο όσιος Αναστάσιος, αιδέσιμος ήδη από τον κόσμο και για την πνευματικότητά του και την εξ ευγενών καταγωγή, ανήλθε στον Στύλο και έγινε υποτακτικός του γέροντα Γρηγορίου στον Στύλο Σταγών, σημερινό βράχο του Αγίου Πνεύματος.
Περί το 1344, στα τελευταία χρόνια της ζωής του, ο θείος Γρηγόριος, δυσαρεστημένος από τους εντόπιους άρχοντες, ανεχώρησε για την πατρίδα του την Κωνσταντινούπολη, όπου απεβίωσε ειρηνικά, αφού προηγουμένως είχε αποκτήσει νέους μαθητές και είχε κερδίσει τον γενικό σεβασμό, την εκτίμηση και την αγάπη, όχι μόνο των κοσμικών αρχόντων, αλλά και του οικουμενικού πατριάρχη και των βασιλέων, καθώς και του απλού λαού της πόλεως.
Όταν ο αφοσιωμένος υποτακτικός του Αθανάσιος έμαθε για την αναχώρησή του από τα Μετέωρα σπεύδει να τον συναντήσει στην Θεσσαλονίκη και παρακαλεί τον προεστώτα του να τον ακολουθήσει στην Κωνσταντινούπολη. Ο Γρηγόριος όμως δεν δέχτηκε. Προέβλεπε διορατικά, ότι ο Αθανάσιος ήταν προορισμένος να γίνει ο άγιος των Βράχων. Συγκινημένος, προφανώς, από την αφοσίωση του παρέδωσε τότε στην πνευματική του καθοδήγηση και τους δύο νεόκουρους ιερομονάχους Γρηγόριο και Παχώμιο. Επί πλέον του παρήγγειλε να επιστρέψει στον Στύλο και να αναγγείλει στους πατέρες, ότι είναι εντολή του να γίνει προεστώς του Στύλου ο πνευματικά προηγούμενος Αναστάσιος τον οποίο και να εγκαταστήσει ως προεστώτα.
Ο Αναστάσιος, εν τω μεταξύ, όλως αιφνιδίως ασθένησε. Ο αγιασμένος στυλίτης ολόκληρα χρόνια μελετούσε την Κλίμακα του Ιωάννη του Σιναΐτη. Και τώρα ευρισκόμενος στα πρόθυρα του θανάτου θυμήθηκε παρόμοια περιστατικά από την Σιναϊτική «Φυλακή των μετανοούντων» και επετίμησε τους συνασκητές του να μην ενταφιάσουν κατά την κανονική τάξη το σώμα του, αλλά να το ρίξουν στην χαράδρα ως μίασμα, για να γίνει τροφή στα πετεινά του ουρανού και στα θηρία της γης. «Ος δι’ άκραν ταπείνωσιν επιτιμήσας τους συνόντας αυτω αδελφούς του μη ταφής αξιωσαι το σωμα αυτου, αλλ’ ως τι αγος επιρριψαι τουτο τοις πετεινοις και θηριοις βοραν».
Οι στυλίτες πατέρες – αφού δεν υπήρχε προεστώς- φοβηθέντες την επιτίμηση έθεσαν ευλαβώς το ιερό ασκητικό σώμα, τυλιγμένο μέσα στο μοναχικό ράσο, μέσα σε ένα κοίλωμα του βράχου, αφήνοντας τα περαιτέρω στην πρόνοια του Θεού. Εν τω μεταξύ επιστρέφει ο όσιος Αθανάσιος από την Θεσσαλονίκη με τους αυταδέλφους ιερομονάχους Γρηγόριο και Παχώμιο και κάνει σύναξη των Πατέρων για να τους αναγγείλει τα περί του απελθόντος Γέροντος και τα περί της εντολής του για την ανάδειξη του Αναστασίου σε προεστώτα. Με έκπληξη τότε ο όσιος Αθανάσιος ακούει ότι ο ευλαβικός και οσιώτατος Αναστάσιος είχε ήδη εκδημήσει εις Κύριον και ότι κατά την εντολή του είχε στερηθεί ταφής. Εκείνη μάλιστα την ώρα, προς επιβεβαίωση των λεγομένων, κατεφθάνει ένας κόρακας, έχοντας στο ράμφος του τον αντίχειρα του Αναστασίου, και αφού κάθισε σε πλησιέστατο σημείου του βράχου, άρχισε να το κατατρώγει. Συγκλονισμένος ο Αθανάσιος από το δυσθεώρητο βάθος της ταπεινώσεως του συνασκητή του σπεύδει στο κοίλωμα, τον κατασπάζεται και τον καταβρέχει με τα δάκρυά του. Εν συνεχεία προβαίνει στον μετά τιμής ενταφιασμό∙ «και το επίλοιπον σώμα τοις δακρύοις αυτού πλύνας και ταις χερσί συλλέξας, ταφή παραδίδωσιν∙ ην γαρ των εναρέτων και κατά κόσμον αιδέσιμος». Με τα νέα δεδομένα ο όσιος Αθανάσιος άφησε στον Στύλο τους αυταδέλφους Γρηγόριο και Παχώμιο, οι οποίοι αργότερα έγιναν οι κτίτορες του ασκητηρίου του Οσίου Γρηγορίου, και ανεχώρησε για το σπήλαιο του στο Μεγάλο Μετέωρο.
Περιγραφή του λαξευτού ναΐσκου. Ο ναΐσκος των Ταξιαρχών τέσσερες αιώνες αργότερα αναφέρεται ως ναός του Αγίου Πνεύματος, άγνωστο για ποιο λόγο. Από το μονοπάτι που ξεκινάει από την ανατολική πλευρά του βράχου με μισή ώρα ανοδική πορεία φθάνει κανείς σήμερα στον μικρό ναό του Αγίου Πνεύματος, που βρίσκεται σε οροπέδιο του βράχου.
Ο λαξευτός αυτός ναΐσκος είναι μικρός και χαριτωμένος∙ έχει διαστάσεις μήκος 3,60μ. (από την είσοδο, η οποία βρίσκεται στην νότια πλευρά έως την βόρεια) και πλάτος 1,36 μ. (από την δυτική πλευρά ως την Ωραία Πύλη), ύψος δε περίπου 2 μ. Το ιερό βήμα έχει διαστάσεις μήκος 1,45 μ. και πλάτος 1 μ.
Η ιδιαιτερότητα του ναού είναι ότι η Αγία Τράπεζα, η Πρόθεση, το προσκυνητάρι, οι στύλοι που σχηματίζουν το τέμπλο και διαχωρίζουν το ιερό βήμα από τον κυρίως ναό, είναι όλα λαξευμένα με το χέρι από κάποιον παλαιό ποιμένα, όπως αναφέρεται στον βίο του οσίου Αθανασίου του Μετεωρίτη. Ο τάφος του κτίτορα είναι, επίσης, λαξευτός και βρίσκεται στα δεξιά μετά την είσοδο. Η λάρνακα έχει διαστάσεις 1,65 x 0,85 μ. και ύψος 1 μ. από το δάπεδο. Πριν από την είσοδο του ναΐσκου αριστερά σώζονται οι δύο δεξαμενές με νερό.
Ιστορική εξέλιξη του μονυδρίου. Δύο ακόμη γραπτές μνείες περί του «Αγίου Στύλου Σταγών» ευρίσκουμε σε κώδικες του Μεγάλου Μετεώρου. Αυτό εμφαίνεται από τα σχετικά σημειώματα.
Στον κώδικα υπ’ αριθμ. 150 του Μεγάλου Μετεώρου, στο φ. 234, το οποίο ο Ν. Βέης απέσπασε από την στάχωση, με γραφή του 14ου αιώνα, υπάρχει η ενθύμηση: «† Αρχήν του Στύλου τα βιβλία∙ τα ήφερα εγώ ο παπά Νίκανδρος τετραβάγγελον∙ Πραξαπόστολον∙ Μηναίον δ’ μηνών∙ Οκτωήχι, Στιχηράριον, Τυπικόν, Πατερικόν∙ Αναγνωστικόν∙ Τριώδιον, Εκλογάδιον∙ Μηναίον ς’ μηνών». Το ανωτέρω σημείωμα αποτελεί τεκμήριο οργανωμένης ασκητικής συνοδίας.
Μνεία του Αγίου Στύλου ευρήκαμε και στον κώδικα υπ’ αριθ. 487 του Μεγάλου Μετεώρου, φ.61, όπου υπάρχει το κωδικογραφικό σημείωμα: « Τέλος των τριών λειτουργιών (…) Θεού το δωρον και πόνος Μητροφάνους∙ εγράφη εν τω αγιω Στύλω έτους ζρκε΄ [=1617], Ιούλιος μην, α έλαβε τελος».
Άλλες μαρτυρίες. Στην γνωστή χαλκογραφία του μοναχού Παρθενίου του έτους 1782 ξεχωρίζουν επί του οροπεδίου η «Μ(ονη) του Αγίου Πνεύματος», με αρκετά κτίσματα (ναό, κελλία, δέντρα). Πιο χαμηλά, στην ανατολική πλευρά του βράχου, ο καλλιτέχνης απεικονίζει εντός σπηλαίου το λεγόμενο Παλαιομονάστηρο. Στην άκρη του βράχου, αριστερά, αφήνει να διαφαίνεται εντός σπηλαίου το μονύδριο του Αγίου Γεωργίου του Μανδηλά, το οποίο βρίσκεται στην δυτική πλευρά του βράχου. Στην ΒΑ πλευρά, σε τριπλή σειρά κτισμάτων από τα ριζά του βράχου και εντός σχισμής, είναι σχεδιασμένη «η Παναγία των Φυλακών» (άνευ επιγραφής).
Ο Γάλλος αρχαιολόγος LeonHeuzey στα 1858 αναφέρει το μονύδριο του Αγίου Πνεύματος μεταξύ άλλων ένδεκα μετεωρίτικων μοναστηριών και δηλοί ότι έλαβε γνώση περί αυτού από την εντόπια προφορική παράδοση.
Στα 1882 ο προηγούμενος Πολύκαρπος Ραμμίδης, μας πληροφορεί ότι «ο βράχος ούτος σύγκειται εκ δύο κορυφών, εφ’ ων ίστανται εμπεπηγμένοι οι σταυροί, εχουσών ύψος η μεν τριακοσίων, η δε τετρακοσίων πήχεων, εν τω μέσω δ’ αυτών των δύο, ούτως ειπείν λόφων υπάρχει οροπέδιον η κοιλάς εκ πέντε στρεμμάτων συγκειμένη ένθα είναι οικοδομημένος ο κύριος ναός επ’ ονόματι του Παναγίου Πνεύματος, διάφορα δένδρα, μία δεξαμενή και άλλα ερείπια, το δε ύψος αυτού κατά το μέρος της αναβάσεως είναι μόνον ογδοήκοντα πήχεων».
Στις δύο κορυφές του πελώριου αυτού βράχου υπήρχαν μέχρι τις αρχές του εικοστού αιώνα δύο σιδερένιοι σταυροί, καθώς μας πληροφορεί και ο Φώτης Κοτοπούλης. Ο πολύ υψηλός οξειδώθηκε και κατέπεσε από κεραυνό γύρω στα 1945. Στην εορτή του Αγίου Πνεύματος τον κατέβαζαν οι Καστρακινοί, του κρεμούσαν ένα μαντήλι και τον ξανατοποθετούσαν στην θέση του. Σήμερα έχουν στήσει έναν άλλο σιδερένιο σταυρό σε χαμηλότερη κορυφή του Στύλου, στο λεγόμενο Άγιο Πνεύμα.
Ο δεύτερος σιδερένιος σταυρός ανασύρθηκε με ελικόπτερο από σύγχρονους Γερμανούς αναρριχητές (ονόματι HeinzLotharStutteDietrichHasse), οι οποίοι τον προσέφεραν στην μονή Βαρλαάμ. Σήμερα φυλάσσεται στο σκευοφυλάκιό της. Επειδή τα σημειωμένα γράμματα στον σταυρό είναι σε βυζαντινό συμπίλημα τα θεωρούσαν για σλάβικα. Έτσι είχαν αποδώσει τον σιδερένιο αυτό σταυρό στον Σέρβο κατακτητή Στέφανο Δουσάν, ο οποίος εθερείτο ότι τον είχε στήσει στον βράχο. Ο σταυρός έχει χαραγμένα σε συμπίλημα τα εξής:
«† Γερα/ση/μο(υ) / (μον)αχ(ου) / † Ιω(αν)/ν(ου) (μον)αχ(ου) / † Μιχ (αηλ) / ο μα/ηστο/ρ»/
Η ανάγνωση οφείλεται στον λόγιο μοναχό Συμεών Διονυσιάτη, ο οποίος επισκέφθηκε τα Μετέωρα το έτος 2006 και είχε την καλοσύνη να μας πληροφορήσει εγγράφως για την εν λόγω λίαν δυσανάγνωστη επιγραφή. Άρα ήταν αφιέρωμα των δύο αυτών, μετεριτών πιθανώς μοναχών ονόματι Γερασίμου και Ιωάννη. Αναγράφεται δε και το όνομα το κατασκευαστή – μαΐστορα Μιχαήλ.
Χαρακτηριστική είναι η περιγραφή για την πρώτη του ανάβαση στα 1918 του Καστρακινού συγγραφέα Φώτη Κοτοπούλη, πριν καταρριφθεί μέρος του βράχου και γίνει έτσι πιο εύκολη η προσπέλαση:
«Στον βράχο αυτό ανέβηκα, για πρώτη φορά, κατά την παραμονή του εορτασμού του Αγίου Πνεύματος το έτος 1918 και σε ηλικία τότε 15 ετών. Η άνοδος εγίνετο με αναρρίχησι. Το ύψος από τη βάσι μέχρι του σημείου όπου ήτο ενσφηνωμένος στον βράχο πάσσαλος σιδερένιος έφτανε τα 30 μέτρα. Από τον πάσσαλο προσδένονταν χονδρό σχοινί με το οποίο κρατούμενος ο αναβάτης σε κάθε του βήμα προς τα πάνω έπρεπε να εναλλάση και το κάθε του χέρι προς τα πάνω κι έτσι ανέβαινε.
Εγώ δειλός περί την αναρρίχηση, αφού έφτασα περίπου τα δέκα πέντε μέτρα ύψος, άρχισαν να τρέμουν τα πόδια μου∙ δεν άντεξα και κατέβηκα∙ αλλά έπρεπε οπωσδήποτε να ανέβω, γιατί είχα και αποστολή να αναπληρώσω τον απουσιάζοντα ψάλτη, για την επόμενη ημέρα κατά την τέλεσι της θείας λειτουργίας. Οπότε με προέτρεψαν και για να αποβάλλω μέρος του φόβου μου, να προσδεθώ από την μέση μου για να με συγκρατούν κι έτσι κατώρθωσα και ανέβηκα. Το πρωί και μετά την λήξι της θείας λειτουργίας παρετήρησα ότι πάνω σε μία λάρνακα υπήρχαν διάφορα σιδηρά εργαλεία και μερικά εφθαρμένα βιβλία. Από τους έτους 1950 όμως η ανάβασι γίνεται πιο ευκολώτερη και χωρίς σχοινιά Γιατί κάποια βροχερή και τσουχτερή χειμωνιάτικη του Γενάρη βραδιά και περί ώραν δεκάτην νυχτερινήν ένα τιτάνιο κομμάτι βράχου, ολάκερο βουνό, του οποίου το μήκος έφτανε σχεδόν τα 30 μέτρα, βάρους δε χιλιάδων τόννων και από ύψος πενήντα μέτρων ξεκόπηκε από την ψηλότερη κορυφή του Αγίου Πνεύματος και διολίσθησε προς τα κάτω, όπου προσέκρουσε στο σημείο εκείνο που υπήρχε ο πάσσαλος και κατακομμάτιασε τον βράχο με τον πάσσαλο και σε λίγο έγινε κι αυτό συντρίμμια. Το παν εσείστηκε συνθέμελα και δεν μπορούσαν να καταλάβουν οι Καστρακινοί το τι ακριβώς συνέβη. Μια εκθαμβωτική αναλαμπή προήλθε από την πρόσκρουση κι ένας κρότος τρομακτικός».
Το θαυμαστό είναι ότι, ενώ οι πέτρες έφθασαν στα πιο πλησιόχωρα σπίτια του Καστρακίου, δεν υπήρξε κανένας τραυματισμός ή θάνατος.
Ομοίως ο εκ Καλαμπάκας συγγραφέας Αντώνης Παπαγεωργίου μας πληροφορεί ότι ο πάσσαλος από τον οποίο κρεμούσαν το σχοινί για ανάβαση απείχε από το έδαφος 15 μέτρα. Μετά το 1948 – γράφει- έγινε το μονοπάτι ευκολότερο με την πτώση ενός προσκεκολλημένου βράχου: «Μία νύκτα του μηνός Μαρτίου 1948λ συνεπεία διαβρώσεως απεκόπη μέγα τμήμα του βράχου εξ ου παρήχθησαν πλέον των 25.000 κυβικών οικοδομησίμων λίθων. Έκτοτε κατέστη περισσότερο προσιτός δια τους τολμηρούς αναβάτας».
Στον καιρό του εμφυλίου πολέμου οι Καστρακινοί κάτοικοι ανέβαιναν στο σπήλαιο του Αγίου Πνεύματος για να διασωθούν από τις συμφορές.
Η γράφουσα είχε την ευλογία να ανέβει με πολλή δυσκολία παλαιότερα στον βράχο του Αγίου Πνεύματος από το μονοπάτι των Φυλακών και να προσκυνήσει τον ιερό ναΐσκο, όπου ανέπεμπαν προσευχές οι αγιώτατοι στυλίτες πατέρες.
Από το 1994 ο ναΐσκος είναι μετόχι της ιεράς μονής Αγίας Τριάδος με την υπ’ αριθ.18/22.11.1994 πράξη του σεβασμιωτάτου μητροπολίτη Σταγών και Μετεώρων κ.Σεραφείμ και πανηγυρίζει στην φερώνυμη εορτή.
ΘΕΟΤΕΚΝΗΣ ΜΟΝΑΧΗΣ ΑΓ. ΣΤΕΦΑΝΟΥ ΑΓΙΩΝ ΜΕΤΕΩΡΩΝ
