Κατανυκτικόν Τριώδιον

Του Μητροπολίτου Μεσογαίας & Λαυρεωτικής Νικολάου

Κυριακή Τελώνου και Φαρισαίου. Η πρώτη Κυριακή που προσδιορίζει την έναρξη της κατ᾿ εξοχήν κατανυκτικής και ιδιαίτερα ευλογημένης αυτής περιόδου του έτους, του Τριωδίου. Η περίοδος αυτή έχει για εντελώς τεχνικούς λόγους πάρει το όνομα Τριώδιο, διότι οι κανόνες που διαβάζονται στην ακολουθία του Όρθρου, έχουν τρεις ωδές. Έχει όμως και άλλα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, μορφολογικά και κυρίως πνευματικά, ένα εκ των οποίων είναι τα τρία κατανυκτικά τροπάρια, τα οποία ψάλουμε αμέσως μετά την ανάγνωση του Ευαγγελίου του Όρθρου.

Το πρώτο αρχίζει ως εξής: «Της μετανοίας άνοιξόν μοι πύλας, Ζωοδότα»• το δεύτερο: «Της σωτηρίας εύθυνόν μοι τρίβους, Θεοτόκε» και το τρίτο: «Τα πλήθη των πεπραγμένων μοι δεινών, εννοών ο τάλας». Τα τρία αυτά κατανυκτικά τροπάρια δανείζονται εικόνες, λέξεις, εκφράσεις και θεματολογία από τις τρεις ευαγγελικές περικοπές των πρώτων Κυριακών του Τριωδίου αντιστοίχως, για να μας περιγράψουν το μεγάλο γεγονός της προσωπικής μετανοίας μας.

Το πρώτο εμπνέεται από το ευαγγελικό ανάγνωσμα της Κυριακής του Τελώνου και Φαρισαίου, στο οποίο αντης αναγνώρισης της αμαρτίας μέσα μας και της ανάγκης να αλλάξει η ζωή μας και να μεταμορφωθεί. Αυτή η αλλαγή αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση για την μετοχή μας στο αιώνιο Πάσχα.
«Της μετανοίας άνοιξόν μοι πύλας», άνοιξέ μου τις πύλες της μετανοίας. Είναι πολλές οι πύλες, πολλές οι πόρτες που περνάει κανείς μέσα στο στάδιο της μετανοίας. Τι μεγάλη σημασία που δεν έχει αυτό! Το στάδιο των αρετών δεν έχει μόνο μία πύλη, αλλά πολλές. Τέτοιες θύρες, περάσματα, είναι οι αφορμές που μας δίνει ο Θεός στη ζωή μας για να έλθουμε «εις εαυτόν», να συνέλθουμε, να αντικρύσουμε την αλήθεια μας, να περάσουμε στην κατάσταση της εσωτερικής αυτογνωσίας και κατανύξεως, στην κατάσταση της μετανοίας. Μπορεί να είναι ένα χαρούμενο γεγονός που να μας συγκλονίσει τόσο που να μην το αντέξουμε και να προχωρήσουμε στη μετάνοια. Μπορεί ασφαλώς να είναι ένα τραυματικό, λυπηρό γεγονός που να αναδιατάξει τον εσωτερικό μας κόσμο και να φωτίσει το προσωπικό σκοτάδι μας. Μπορεί να είναι μια γνωριμία με κάποιον άνθρωπο, η και μια απρόσμενη εντελώς ξαφνική σκέψη. Ξέρει ο Θεός να δίνει αφορμές, και γι᾿ αυτό πολλές είναι αυτές οι πύλες από τις οποίες κανείς περνά διά της μετανοίας στον χώρο του Θεού.
«Της σωτηρίας εύθυνον μοι τρίβους», να μου ευθύνεις, να μου κάνεις εύκολους, ευθείς, σαφείς και ξεκάθαρους τους δρόμους της σωτηρίας. Υπάρχουν επίσης πολλοί και ποικίλοι δρόμοι που οδηγούν στη σωτηρία. Τι μεγάλη ευλογία να μην είναι ένας ο δρόμος της σωτηρίας! Να μην είμαστε υποχρεωμένοι όλοι να στραγγαλίσουμε την ελευθερία και την προσωπική ίδιομορφία μας και να τα προσαρμόσουμε υποχρεωτικά και καταναγκαστικά σε ένα συγκεκριμένο καλούπι σωτηρίας. Αλλά είναι πολλοί οι δρόμοι και αυτό έχει μεγάλη σημασία. Αυτοί οι πληθυντικοί, «πύλας», «τρίβους», δηλώνουν την πολλαπλότητα και την ποικιλότητα των επιλογών, οι οποίες είναι και ανάλογες στα μέτρα του καθενός. Συχνά νομίζουμε ότι ο δρόμος της σωτηρίας προς τον Θεό είναι εντελώς αταίριαστος με τη δική μας προσωπική ζωή. Μπορεί ο δικός μας δρόμος να μην αφέρεται ότι «άνθρωποι δύο ανέβησαν εις το ιερόν προσεύξασθαι», ο ένας φαρισαίος και ο άλλος τελώνης (Λουκ. ιη΄ 10). Αυτή η πορεία προς τον ναό διαφαίνεται μέσα από τις λέξεις που χρησιμοποιεί ο υμνογράφος: «ορθρίζει γαρ το πνεύμά μου προς ναόν τον άγιόν σου».

Το δεύτερο τροπάριο βασίζεται στο ιε΄ κεφάλαιο του κατά Λουκάν Ευαγγελίου το οποίο περιγράφει την παραστατικότατη και πνευματικότατη παραβολή του Ασώτου, καθώς λέγει: «Της σωτηρίας εύθυνόν μοι τρίβους, Θεοτόκε, αισχραίς γαρ κατερρύπωσα την ζωήν αμαρτίαις ως ραθύμως τον βίον μου όλον εκδαπανήσας».
Καί τέλος, το τρίτο τροπάριο εμπνέεται κι αυτό από την τρίτη κατά σειράν Κυριακή, την Κυριακή της Κρίσεως: «Τα πλήθη των πεπραγμένων μοι δεινών εννοών ο τάλας τρέμω την φοβεράν ημέραν της Κρίσεως».

Αυτές οι τρεις Κυριακές δανείζουν τη θεματολογία τους στον υμνογράφο για να προξενήσει μέσα στην ψυχή του καθενός μας αυτό το άγιο φιλότιμο της μετανοίας, δηλαδή ταιριάζει προς τους δρόμους που χαράσσει η κοινωνία, αλλά όμως είναι ο κατ᾿ εξοχήν πιο ταιριαστός ως προς τις ανάγκες της ψυχής μας. Εκεί καταξιώνεται η ψυχή• όταν βρεί τον δρόμο της σωτηρίας της.
«Τα πλήθη των πεπραγμένων μοι δεινών εννοών ο τάλας». Αυτό είναι το τρίτο τροπάριο. Όλοι είμαστε τελώνες, όλοι ζούμε με το βάρος της εσπιλωμένης ψυχής και του ρυπωμένου βίου, της λερωμένης και λεκιασμένης ζωής μας από τις αμαρτίες, τις αδυναμίες, τα πάθη, τις κακότητες της φύσεώς μας.

Αυτό που έχουμε ανάγκη όλοι μας, – και οι μικροί και οι μεγάλοι, και αυτοί που νομίζουν πως έχουν μετανοήσει, και αυτοί οι οποίοι είναι εντελώς έξω από το κλίμα της Εκκλησίας και ζούν ίσως βυθισμένοι στην αμαρτία- είναι το να έλθουμε «εις εαυτόν» (Λουκ ιε΄ 17). Να παύσουμε να περιφερόμαστε στις δικαιολογίες των γεγονότων, να ψάχνουμε άλλους ενόχους στη ζωή μας, ότι κάποιοι άλλοι δήθεν φταίνε, και με τον τρόπο αυτό, χωρίς να το καταλαβαίνουμε, να επαναλαμβάνουμε το φοβερό αμάρτημα της Εύας. Αυτή είναι η πόρτα μας• το να μπορέσουμε να βγάλουμε από τον ορίζοντα της υπευθυνότητος της καταστάσεώς μας τα γεγονότα, τις συγκυρίες, τους άλλους ανθρώπους και να στραφούμε με συντριβή και ταπείνωση στον εαυτό μας, να αναλάβουμε εν μετανοία την ευθύνη της αμαρτίας μας.

Αυτό που στην Εκκλησία προσδοκούμε είναι το πέρασμα μέσα από την πύλη της μετανοίας, για να ακολουθήσουμε τον δρόμο της σωτηρίας και να φθάσουμε στον οίκο της χάριτος του Θεού. Ο καθένας μας μπορεί να έχει τον δικό του τρόπο, τη δική του αφορμή, το δικό του γεγονός, τη δική του σύνθεση των ανθρώπων και του περιβάλλοντος, για να περάσει μέσα από την πύλη της μετανοίας, δηλαδή της επιστροφής στον εαυτό του, και να οδηγηθεί στην οδό της σωτηρίας που καταλήγει στη μεγάλη ευλογία της συναντήσεως με το πρόσωπο του Κυρίου.
Να δώσει ο Θεός, καθώς εισερχόμαστε σ᾿ αυτήν την ευλογημένη περίοδο του Τριωδίου, ο καθένας μας με τελωνικό φρόνημα, όσο το δυνατόν περισσότερο μπορούμε, να καλλιεργήσουμε κάτι από την εσωτερική κίνηση της ψυχής μας.

Δεν αρκούν μόνο τα εξωτερικά, αλλά ας βυθιστούμε μέσα στην καρδιά μας και τότε θα αντικρύσουμε έναν άλλον κόσμο, τον κόσμο που χρειάζεται μετάνοια για να τον ζήσουμε. Κι αν ζήσουμε την μετάνοια μέσα στην καρδιά μας, θα κατοπτριστεί, όχι το είδωλο το δικό μας, αλλά η ίδια η αλήθεια και το πρόσωπο του Θεού. Τότε θα μπορέσουμε κι εμείς στο τέλος του Τριωδίου, ύστερα από δέκα εβδομάδες, καθώς η Εκκλησία μας θα γιορτάζει και θα τιμά το μεγάλο γεγονός της Αναστάσεως του Κυρίου, όχι μόνον να ψάλλουμε το «Χριστός Ανέστη» με τα χείλη μας πανηγυρικά, αλλά να απαγγέλλουμε και το «Ανάστασιν Χριστού θεασάμενοι», με την καρδιά μας εμπειρικά. Αμήν.